Takie pytanie zadają sobie i nauczyciele, i ich płatnicy. Mają co do tego wątpliwości, bo w październiku szkoły wypłacały ją po raz pierwszy, a różni się ona wysokością i zasadami przyznawania od wypłacanej w tym samym miesiącu nagrody corocznej.

Jednorazowa nagroda z okazji 250. rocznicy utworzenia Komisji Edukacji Narodowej jest obligatoryjna i przysługuje praktycznie każdemu nauczycielowi, który w 2023 r. pozostawał 20 września 2023 r. w stosunku pracy. Jej kwota brutto wynosi 1125 zł, a na rękę pedagog otrzyma (w zależności od uwarunkowań związanych z naliczeniem podatku) ok. 767 zł. [ramka 1] Coroczna nagroda z funduszu nagród – przyznawana jest zaś uznaniowo, a warunki jej uzyskania regulują przepisy – o czym dalej.

Ramka 1

Co wyjaśnił MEiN ©℗

W związku z wypłatą nagrody specjalnej dla nauczycieli pojawiło się wiele pytań, w tym m.in., czy kwota dodatkowych środków, które zostaną przekazane na pokrycie wydatków związanych z wypłatą nagrody, będzie obejmowała również pochodne finansowane przez pracodawcę. Jak wiadomo, ze swoich środków pokrywa on składki emerytalną i rentową, na Fundusz Pracy i na ubezpieczenie wypadkowe. W rezultacie faktyczna wartość specjalnej nagrody wynosi 1345,95 zł. Ministerstwo Edukacji i Nauki 14 września 2023 r. opublikowało na swojej stronie internetowej wyjaśnienie rozwiewające wątpliwości, którego fragment brzmi: „Kwota nagrody, o której mowa w art. 92a ust. 1 ustawy – Karta Nauczyciela, tj. 1125 zł, jest kwotą brutto, od której odprowadzane są składki na ubezpieczenia społeczne oraz podatek dochodowy. Zgodnie z obowiązującymi przepisami, do kwoty tej należy doliczyć pochodne od wynagrodzeń finansowanych po stronie pracodawcy w wysokości 220,95 zł. Oznacza to, że łączny koszt wypłaty tej nagrody dla jednego uprawnionego nauczyciela wynosi 1345,95 zł”. Więcej na ten temat pisaliśmy w artykule „MEiN kończy spory wokół nowej nagrody specjalnej dla nauczycieli” (DGP nr 182 z 20 września 2023 r.).

To wynika z przepisów

Podstawę wymiaru zasiłku chorobowego przysługującego ubezpieczonemu będącemu pracownikiem zgodnie z art. 36 ust. 1 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1732; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 641; dalej: ustawa zasiłkowa) stanowi natomiast przeciętne miesięczne wynagrodzenie wypłacone za okres 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających miesiąc, w którym powstała niezdolność do pracy. Przez wynagrodzenie w rozumieniu ustawy zasiłkowej rozumiemy zaś przychód pracownika stanowiący podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie chorobowe, po odliczeniu potrąconych przez pracodawcę składek na ubezpieczenie emerytalne, rentowe oraz ubezpieczenie chorobowe (art. 3 pkt 3 ustawy zasiłkowej).

Nagroda specjalna stanowi przychód nauczyciela, bo art. 12 ust. 1 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2647; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 1843) za przychody ze stosunku pracy uważa wszelkiego rodzaju wypłaty pieniężne bez względu na źródło finansowania tych wypłat, w tym m.in. nagrody. Teoretycznie więc powinna być wliczana do podstawy świadczeń chorobowych. Dlaczego teoretycznie? Bo art. 41 ustawy zasiłkowej wymienia grupę przychodów, które nie podlegają uwzględnieniu w podstawie świadczeń chorobowych. Stanowi on, że:

„1. Przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego nie uwzględnia się składników wynagrodzenia, do których pracownik zachowuje prawo w okresie pobierania tego zasiłku zgodnie z postanowieniami układów zbiorowych pracy lub przepisami o wynagradzaniu, jeżeli są one wypłacane za okres pobierania tego zasiłku.

2. Składników wynagrodzenia przysługujących w myśl umowy o pracę lub innego aktu, na podstawie którego powstał stosunek pracy, tylko do określonego terminu nie uwzględnia się przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego należnego za okres po tym terminie.

3. Przepis ust. 2 stosuje się odpowiednio do składników wynagrodzenia, których wypłaty zaprzestano na podstawie układu zbiorowego pracy lub przepisów o wynagradzaniu”.

W kontekście analizowanego problemu interesuje nas zatem ustalenie, czy nagroda jest w jakikolwiek sposób pomniejszana za czas nieobecności spowodowanej chorobą pracownika. Jeśli tak – to powinna być wliczana do podstawy zasiłkowej. Jeśli nie – powinna zostać pominięta. Na gruncie obecnego brzmienia art. 41 ust. 1 ustawy zasiłkowej jednolicie przyjmuje się bowiem, że także w odniesieniu do premii i nagród dla ustalenia, czy ten składnik wynagrodzenia podlega wyłączeniu z podstawy wymiaru zasiłku, należy badać zarówno treść przepisów płacowych, jak i praktykę w ich stosowaniu przez pracodawcę (por. wyrok Sądu Najwyższego – Izba Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z 4 marca 2021 r., sygn. akt II USKP 25/21).

Podwójnie nie wypłacamy

W okresie niezdolności do pracy z powodu choroby pracownikowi nie przysługuje wynagrodzenie za wykonywanie pracy. Pracownik otrzymuje wówczas świadczenia rekompensujące to wynagrodzenie, najpierw w postaci wynagrodzenia chorobowego od pracodawcy, a następnie zasiłku chorobowego. Zasadą, którą należy uwzględniać przy wykładni art. 41 ust. 1 ustawy zasiłkowej, jest jego cel, polegający na przeciwdziałaniu podwójnemu wypłacaniu tego samego składnika wynagrodzenia.

Jeżeli pracownik w okresie nieświadczenia pracy z powodu niezdolności do jej wykonywania otrzyma wynagrodzenie, to wynagrodzenie to (lub jego składnik) nie może być uwzględnione w podstawie wymiaru zasiłku chorobowego, gdyż oznaczałoby to pobieranie dwóch wzajemnie wykluczających się świadczeń. Pracownik otrzymałby bowiem wynagrodzenie i odpowiednik wynagrodzenia w czasie niezdolności do pracy, tj. zasiłek chorobowy, w którego podstawie wymiaru byłoby także owo wynagrodzenie (uchwała SN z 23 listopada 1979 r., sygn. akt II UZP 22/79 i wyrok SN z 5 marca 1997 r., sygn. akt II UKN 15/97).

Pomniejszać czy nie?

Czy w kontekście powyższego nagroda specjalna jest zatem pomniejszana za czas chorobowy? Na tak postawione pytanie nie znajdziemy literalnej odpowiedzi w ustawie z 26 stycznia 1982 r. – Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 984; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 2005; dalej: KN). Na podstawie art. 92a ust. 1 KN wiemy natomiast, że nagroda specjalna:

  • przysługuje nauczycielowi, który pozostaje 20 września 2023 r. w stosunku pracy w szkole, oraz
  • nie przysługuje nauczycielowi, który w okresie od 1 do 20 września 2023 r. przebywa nieprzerwanie na urlopie bezpłatnym.

WAŻNE Zgodnie z art. 92a ust. 8 KN nagrody specjalnej nie uwzględnia się przy obliczaniu kwot wydatkowanych na średnie wynagrodzenia nauczycieli, o których mowa w art. 30 ust. 3 KN. Chodzi o tzw. czternastkę.

Na powyższych zapisach regulacje KN się kończą. Wynika z nich to, że wyłącznie pozostawanie w zatrudnieniu 20 września br. daje prawo pedagogowi do tej jednorazowej gratyfikacji. Przy czym dla ustawodawcy ważne jest jedynie, aby w okresie od początku roku szkolonego do 20 września nauczyciel nie przebywał na urlopie bezpłatnym i do tego – nieprzerwanie. Jeśli więc zakończył urlop bezpłatny np. 19 września, to uzyskał prawo do nagrody. Jeśli przebywał w okresie do 20 września np. na urlopie dla poratowania zdrowia – też je uzyskał. Jeśli przebywał na zwolnieniu lekarskim z powodu własnej choroby bądź sprawowania opieki nad dzieckiem bądź innym chorym członkiem rodziny, lub na urlopie macierzyńskim, świadczeniu rehabilitacyjnym czy urlopie wychowawczym – miał prawo do nagrody specjalnej.

Oznacza to, że dla uzyskania prawa do nagrody specjalnej istotne jest tylko pozostawanie w zatrudnieniu danego dnia i niepozostawanie na urlopie bezpłatnym we wskazanym okresie. De facto oznacza to, że nagroda specjalna nie jest pomniejszana za czas choroby, czyli na podstawie art. 41 ust. 1 ustawy zasiłkowej nie powinna stanowić podstawy naliczania świadczeń chorobowych. Choć odpowiedź na postawione wyżej pytanie nie budzi większych wątpliwości, to zadaliśmy pytanie ZUS i czekamy na stanowisko w tej sprawie.

A jak jest z pozostałymi

Od lat toczą się dyskusje o zasadności wliczania nagród do podstawy wymiaru zasiłków. Wielokrotnie się podnosi, że nagrody w ogólności wchodzą w skład podstawy wymiaru zasiłku chorobowego, a o spełnieniu co do nich przesłanek art. 41 ust. 1 ustawy zasiłkowej decyduje nie tylko treść przepisów zakładowych (ich jednoznaczność), lecz także inne okoliczności, takie jak stosowanie tych przepisów w praktyce pracodawcy oraz w stosunku do konkretnego pracownika.

I choć wydawałoby się, że wątpliwości wiele lat temu rozwiał Trybunał Konstytucyjny, [ramka 2, s. D1] to co roku pojawiają się te same dylematy. Specjalna nagroda z okazji Dnia Edukacji Narodowej nie jest bowiem jedyną nagrodą w oświacie. Nauczyciele w okolicach Dnia Nauczyciela otrzymują coroczne uznaniowe nagrody za szczególne osiągnięcia dydaktyczno-wychowawcze. Na cel wypłaty nagród tworzony jest specjalny fundusz w wysokości 1 proc. planowanych rocznych wynagrodzeń osobowych (art. 49 KN), a nagrody te wypłacane są według kryteriów wskazanych w rozporządzeniu ministra edukacji narodowej z 10 sierpnia 2009 r. w sprawie kryteriów i trybu przyznawania nagród dla nauczycieli (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1258).

Tak przyznana i wypłacona nagroda powinna być wliczona do podstawy świadczeń chorobowych nauczyciela z tego powodu, że jest ona przyznawana pedagogowi, który:

1) przepracował w szkole co najmniej dwa lata;

2) posiada wyróżniającą ocenę pracy;

3) posiada wybitne osiągnięcia w pracy dydaktycznej, wychowawczej lub opiekuńczej, w tym w realizacji zadań związanych z zapewnieniem bezpieczeństwa uczniom w czasie zajęć organizowanych przez szkołę oraz realizacji innych zadań statutowych szkoły, w szczególności w zakresie:

a) kształtowania najważniejszych umiejętności uczniów określonych odpowiednio w podstawach programowych: wychowania przedszkolnego, kształcenia ogólnego, kształcenia w zawodach, kształcenia w zawodach szkolnictwa branżowego lub kształcenia w zawodach szkolnictwa artystycznego lub

b) rozwiązywania problemów o charakterze wychowawczym lub socjalnym uczniów, lub

c) działań innowacyjnych, lub

d) pracy organizacyjnej na rzecz szkoły, lub

e) współpracy szkoły ze środowiskiem lokalnym, lub

f) działań na rzecz oświaty w wymiarze co najmniej regionalnym.

Uznać należy, że w czasie choroby pracownika nie jest możliwe spełnienie ww. przesłanek, co oznacza, że pośrednio jest ona zmniejszana za czas absencji, a zatem powinna być wliczona do podstawy wymiaru zasiłków. ©℗

Ramka 2

Trybunał Konstytucyjny w sprawie art. 41 ust. 1 ustawy zasiłkowej ©℗

Wyrokiem z 24 czerwca 2008 r., sygn. akt SK 16/06, Trybunał Konstytucyjny uznał, że art. 41 ust. 1 ustawy zasiłkowej rozumiany w ten sposób, że w podstawie wymiaru zasiłku chorobowego nie uwzględnia się wypłaconych pracownikowi – w okresie przyjętym do jej ustalenia – składników wynagrodzenia, od których pracownik ten uiścił składkę na ubezpieczenie chorobowe, a które nie są mu wypłacane w okresie pobierania wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wskutek choroby albo zasiłku chorobowego, jest niezgodny z art. 67 ust. 1 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. W uzasadnieniu wyroku TK podkreślił słuszność dążenia ustawodawcy do wyeliminowania zarówno sytuacji, w której pracownik w razie choroby otrzymywałyby podwójne świadczenia (zarówno z tytułu faktycznie wypłacanych składników wynagrodzenia jak i tytułem wynagrodzenia chorobowego i zasiłku chorobowego), jak i sytuacji, w której świadczenia ze stosunku pracy, wyłącznie deklarowane, a w praktyce niewypłacane, miałyby rzutować na wysokość tych świadczeń.

TK stwierdził, że sądy rozstrzygające w przedmiocie należnego pracownikowi wynagrodzenia chorobowego i zasiłku winny ustalać, które składniki wynagrodzenia były faktycznie wypłacane w okresie przyjętym do obliczenia przeciętnego wynagrodzenia i zasiłku (art. 92 par. 1 i 2 ustawy z 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy; t.j. Dz. U. z 2023 r. poz. 1465 i art. 36 ust. 1 w zw. z art. 38 ust. 1 ustawy zasiłkowej), które składniki wynagrodzenia zostały faktycznie obciążone składką na ubezpieczenie chorobowe i do których składników wynagrodzenia pracownik zachował w rzeczywistości prawo w okresie pobierania wymienionych wyżej świadczeń (art. 41 ustawy zasiłkowej).

W ocenie TK oznacza to z jednej strony, że wypłacenie w okresie poprzedzającym niezdolność pracownika do pracy danego składnika wynagrodzenia i uiszczenie od niego składki na ubezpieczenie chorobowe powoduje, iż pracownik nie ma do niego prawa w okresie pobierania świadczeń przysługujących z tytułu niezdolności do pracy, a zatem składnik taki wchodzi do podstawy wymiaru wymienionych świadczeń, a z drugiej strony – że faktyczne wypłacenie tego składnika wynagrodzenia za okres pobierania wynagrodzenia chorobowego i zasiłku chorobowego wyłącza go z podstawy ich wymiaru.

Uwzględniając powyższy wyrok TK ustawodawca ustawą z 28 sierpnia 2009 r. o zmianie ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (Dz.U. nr 179, poz. 1383) nadał art. 41 ust. 1 ustawy zasiłkowej nowe brzmienie. Przepis ten obecnie stanowi, że przy ustalaniu podstawy wymiaru zasiłku chorobowego nie uwzględnia się składników wynagrodzenia, do których pracownik zachowuje prawo w okresie pobierania tego zasiłku zgodnie z postanowieniami układów zbiorowych pracy lub przepisami o wynagradzaniu, jeżeli są one wypłacane za okres pobierania tego zasiłku. Nadal nie uzależnia więc wliczenia danego składnika wynagrodzenia do podstawy wymiaru zasiłku chorobowego od tego, czy składnik ten został uwzględniony w podstawie wymiaru składki na ubezpieczenie chorobowe, jednak nastąpiła istotna zmiana treści normatywnej komentowanego przepisu. O wliczeniu poszczególnych składników wynagrodzenia do podstawy wymiaru zasiłku decyduje bowiem nie tylko regulacja zawarta w przepisach płacowych, lecz także ukształtowana na tle tych przepisów praktyka, czyli to, jak pracodawca interpretuje i stosuje owe przepisy.

Dla wyłączenia spornego składnika wynagrodzenia z podstawy wymiaru zasiłku nie wystarczy zatem sam zapis o jego niezmniejszeniu za okres niezdolności do pracy spowodowanej chorobą, ale istotne jest to, czy do takiego zmniejszenia rzeczywiście dochodzi.