Umorzenie zobowiązań konsumenta. Kiedy można wszcząć egzekucję po wydaniu postanowienia?

Rosnąca od 2020 r. liczba ogłaszanych upadłości konsumenckich wskazuje, że ten sposób ucieczki dłużników przed spłatą zobowiązań staje się coraz bardziej powszechnym problemem wierzycieli – przedsiębiorców. W I kw. 2020 r. ogłoszone zostały 2053 upadłości konsumenckie, a w tym samym okresie 2021 r. – zgodnie z danymi opublikowanymi przez Centralny Ośrodek Informacji Gospodarczej ustalonymi na podstawie ogłoszeń w Monitorze Sądowym i Gospodarczym oraz Krajowym Rejestrze Zadłużonych – ponad dwukrotnie więcej, bo aż 4718. Po niewielkim spadku w pierwszym kw. 2022 r. w I kw. 2023 r. ponownie odnotowano wzrost liczby ogłaszanych upadłości konsumenckich, a liczba wydanych w tym przedmiocie postanowień wyniosła 5352. Z kolei w I kw. 2024 r. ogłoszono już 5397 upadłości konsumenckich.

Skomplikowana procedura

Na perspektywę odzyskania przez przedsiębiorcę wierzytelności nie wpływa dobrze skomplikowana procedura upadłościowa, możliwość prowadzenia postępowania upadłościowego w stosunku do konsumentów w oparciu o różne tryby przewidziane w ustawie – Prawo upadłościowe oraz krótkie terminy na zgłoszenie wierzytelności i skutki ich niedochowania. Wierzyciele często nie mają wiedzy o toczącym się postępowaniu upadłościowym dłużnika, wskutek czego zgłaszają wierzytelności już po upływie terminu albo nie zgłaszają ich w ogóle. Tymczasem brak zgłoszenia wierzytelności przez wierzyciela nie chroni przed ich umorzeniem – jak niektórzy błędnie przyjmują – jeśli powstały one przed dniem ogłoszenia upadłości. Jednak warto wskazać, że nie zawsze niezgłoszona w postępowaniu upadłościowym wierzytelność ulegnie umorzeniu, gdyż dokładna weryfikacja sprawy może umożliwić zaspokojenie wierzyciela pomimo wydania przez sąd postanowienia o umorzeniu zobowiązań konsumenta.

Cele postępowania upadłościowego

Postępowanie upadłościowe w stosunku do osób fizycznych, zarówno tych będących konsumentami, jak i tych prowadzących działalność gospodarczą, ma oddłużyć upadłego. Wynika to wprost z art. 2 ust. 2 prawa upadłościowego (dalej: p.u.). Stanowi on, że celem prowadzenia postępowania upadłościowego w stosunku do osoby fizycznej jest umożliwienie umorzenia zobowiązań upadłego niewykonanych w postępowaniu upadłościowym.

Postępowanie upadłościowe w stosunku do osób fizycznych ma więc inny cel niż postępowanie upadłościowe prowadzone wobec przedsiębiorców niebędących osobami fizycznymi. Ta druga procedura ma bowiem doprowadzić do tego, żeby roszczenia wierzycieli zostały zaspokojone w jak najwyższym stopniu przy zachowaniu, jeśli jest to uzasadnione, przedsiębiorstwa dłużnika.

Jednak nie w każdej sytuacji dojdzie do umorzenia wszystkich wierzytelności przysługujących w stosunku do upadłego konsumenta pomimo braku zaspokojenia wierzyciela. Ustawodawca założył bowiem, że takie zaspokojenie będzie możliwe w przypadku, gdy w masie upadłości istnieje majątek, który pozwala uregulować zobowiązania w całości lub w części, lub też zaspokojenie takie może nastąpić w wyniku wykonywania planu spłat – o ile nie pozbawi to dłużnika i osób pozostających pod jego opieką środków niezbędnych do zaspokojenia podstawowych potrzeb.

Tryby

Postępowanie upadłościowe w stosunku do konsumenta może być prowadzone według dwóch modeli:

1) w oparciu o przepisy ogólne o postępowaniu upadłościowym, tj. przepisy tytułu II części I ustawy – te same, które stosuje się do przedsiębiorców – z wyłączeniem możliwości umorzenia postępowania z powodu ubóstwa masy upadłości

2) w trybie uproszczonym, opartym na przepisach tytułu V części III ustawy.

Dodatkowo p.u. przewiduje też możliwość otwarcia postępowania o zawarcie układu na zgromadzeniu wierzycieli.

Ograniczony termin

Świadomość istnienia dwóch różnych trybów, w jakich może być prowadzone postępowanie upadłościowe osoby fizycznej, może zminimalizować ryzyko wystąpienia sytuacji, w której zbyt późne ustalenie, że doszło do ogłoszenia upadłości dłużnika, uniemożliwi zaspokojenie roszczenia wierzyciela. W postępowaniu upadłościowym prowadzonym według zasad ogólnych wierzyciel może zgłosić swoją wierzytelność również po upływie wynikającego z art. 236 p.u. terminu oznaczonego w postanowieniu o ogłoszeniu upadłości (a konsekwencją zgłoszenia wierzytelności po upływie tego terminu jest m.in. konieczność pokrycia kosztów związanych z jej zgłoszeniem. Tymczasem w uproszczonym postępowaniu konsumenckim możliwość zgłoszenia wierzytelności jest ograniczona czasowo do chwili:

• złożenia przez syndyka projektu planu spłaty wierzycieli z uzasadnieniem albo
• złożenia informacji, że zachodzą przesłanki, które obligują sąd do wydania postanowienia o odmowie ustalenia planu spłaty wierzycieli, albo
• umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub warunkowego umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycieli lub umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalania planu spłaty.

Zgodnie bowiem z art. 49114 ust. 6 p.u. zgłoszenie wierzytelności po złożeniu przez syndyka projektu planu spłaty wierzycieli z uzasadnieniem albo informacji, że zachodzą przesłanki do:

• odmowy ustalenia planu spłaty wierzycieli albo
• umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłaty wierzycielu, albo
• warunkowego umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalania planu spłaty wierzycieli, albo
• warunkowego umorzenia zobowiązań upadłego bez ustalenia planu spłat,

pozostawia się bez rozpoznania.

Co więcej, syndyk musi złożyć w sądzie projekt planu spłaty po przeprowadzeniu likwidacji majątku dłużnika. Przy czym nie może to nastąpić przed upływem terminu do zgłaszania wierzytelności, tj. przed upływem 30 dni od dnia obwieszczenia w Krajowym Rejestrze Zadłużonych. Pozostawienie bez rozpoznania spóźnionego zgłoszenia wierzytelności oznacza, iż nie będzie ono miało wpływu na dalszy przebieg postępowania. W przypadku braku innych zgłoszeń wierzytelności sąd będzie mógł umorzyć zobowiązania bez ustalenia planu spłaty, w tym również zobowiązania objęte spóźnionym zgłoszeniem.

Konsekwencją tak przyjętego rozwiązania jest konieczność dokładnego weryfikowania trybu, w jakim jest prowadzone postępowanie upadłościowe, oraz sprawnego procesowania w zakresie zgłaszania wierzytelności w tym postępowaniu.

Umorzenie zobowiązań upadłego

Gdy upadły wykona obowiązki wynikające z planu spłaty wierzycieli, sąd – zgodnie z art. 49121 ust. 1 p.u. – wydaje postanowienie o stwierdzeniu wykonania planu spłaty wierzycieli i umorzeniu zobowiązań upadłego powstałych przed dniem ogłoszenia upadłości i niewykonanych w trakcie wykonania planu spłaty wierzycieli. Sąd może wydać postanowienie o umorzeniu zobowiązań upadłego również w sytuacji, w której plan spłaty nie został ustalony, ponieważ sytuacja upadłego w oczywisty sposób wskazuje, że jest on trwale niezdolny do dokonywania jakichkolwiek spłat w ramach planu spłaty wierzycieli (art. 49114 ust. 1 p.u.).

Umorzeniu podlegają wierzytelności powstałe przed dniem ogłoszenia upadłości i niewykonane w trakcie wykonywania planu spłaty wierzycieli. W związku z tym, że w treści postanowienia nie wskazuje się wierzytelności, które podlegają umorzeniu w sposób umożliwiający ich jednoznaczną identyfikację, mogą powstać wątpliwości dotyczące zakresu wierzytelności objętych umorzeniem. A zatem warto wskazać, że umorzenie obejmuje wierzytelności:

• zgłoszone i uznane w planie spłat lub wciągnięte do tego planu z urzędu;
• które nie zostały zgłoszone syndykowi przez wierzyciela – także bez jego winy – jeśli tylko powstały przed dniem ogłoszenia upadłości i zostały ujawnione we wniosku o ogłoszenie upadłości, i
• które nieumyślnie nie zostały zgłoszone przez dłużnika we wniosku o ogłoszenie upadłości, o ile powstały przed dniem ogłoszenia upadłości, nawet jeśli wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu.

Egzekucja po umorzeniu zobowiązań

Nie wszystkie wierzytelności powstałe przed dniem ogłoszenia upadłości, które nie zostały zgłoszone syndykowi w toku postępowania upadłościowego, ulegają umorzeniu. Jeśli upadły umyślnie nie ujawnił wierzytelności we wniosku o ogłoszenie upadłości, a wierzyciel nie brał udziału w postępowaniu upadłościowym, wierzytelność nie podlega umorzeniu. Pozwala to na jej dochodzenie na drodze postępowania sądowego i egzekucyjnego wszczętego po wydaniu postanowienia o umorzeniu zobowiązań. W doktrynie podkreśla się, że jeśli dłużnik nie ujawnił umyślnie wierzyciela w składanym wniosku o ogłoszenie upadłości, powinien to zrobić niezwłocznie w toku postępowania. W przeciwnym razie wierzytelność nieujawniona – o ile wierzyciel nie weźmie udziału w postępowaniu – nie będzie podlegała umorzeniu. ©℗