Podział przez wyodrębnienie jako metoda nabycia zorganizowanej części przedsiębiorstwa – analiza trzech scenariuszy transakcji

W praktyce obrotu gospodarczego uczestnicy nie raz stają przed wyborem dokonania klasycznego nabycia składników majątkowych bądź – alternatywnie – nabycia zorganizowanej części przedsiębiorstwa. Zastosowanie odpowiedniego scenariusza transakcji jest ściśle uwarunkowane potrzebami zainteresowanych i z uwagi na generowanie odmiennych skutków prawnych wymaga rozpatrzenia każdego przypadku z osobna. Tym samym, rozważając potencjalny mechanizm transakcyjny, wybór tego konkretnego powinien uwzględniać nie tylko aspekt prawno-podatkowy, lecz także kwestie biznesowe, ekonomiczne i inne istotne obszary właściwe dla prowadzonego przedsięwzięcia.

Do zestawu takich zabiegów restrukturyzacyjnych od niedawna należy dołączyć nowo wprowadzoną (ostatnią nowelizacją kodeksu spółek handlowych, która obowiązuje od 15 września br.) metodę podziału spółek kapitałowych i spółki komandytowo-akcyjnej. W związku z tym przybliżymy czytelnikom główne różnice charakteryzujące poszczególne rozwiązania wraz ze wskazaniem praktycznych aspektów każdego z trzech scenariuszy transakcji nabycia składników majątkowych.

scenariusz nr 1

Nabycie składników majątkowych

▶ Złożoność transakcji

Decyzja o dokonaniu nabycia składników majątkowych powinna być uzależniona od rodzaju, złożoności i zakresu przedmiotowego transakcji. Innymi słowy, to, co będziemy zbywać/nabywać, determinuje nam, w jaki sposób powinniśmy podejść od strony formalnej do planowanej czynności prawnej. W związku z tym scenariusz ten wydaje się zarezerwowany bardziej do nabycia pojedynczych przedmiotów niż do przejęcia złożonych struktur biznesowych. Z praktycznego punktu widzenia zakup pakietu zawierającego liczne składniki majątkowe może bowiem być problematyczny, jeśli chodzi o liczbę potencjalnych transakcji i tym samym konieczność odpowiedniego zaprojektowania poszczególnej czynności prawnej, która będzie właściwa dla konkretnego przedmiotu.

▶ Zobowiązania

Dosyć klarowana wydaje się sytuacja potencjalnego ryzyka przejęcia zobowiązań. Otóż w praktyce badanie (audyt) konkretnego aktywa (składnika materialnego lub niematerialnego) – m.in. pod kątem ustanowionych na nim obciążeń, tj. zastawu cywilnego, zastawu rejestrowego, zastawu skarbowego czy innych praw stanowiących podstawę roszczenia osób trzecich – może skuteczne zmitygować potencjalne ryzyko przejęcia długu, a często pozwoli skutecznie je wyłączyć.

Natomiast jeśli chodzi o zagadnienie przeniesienia (cesji) poszczególnych stosunków zobowiązaniowych (umów), to analogicznie strona nabywająca powinna dokonać analizy praw i obowiązków, które potencjalnie mogą na nią przejść. W tej drugiej kwestii może być pomocne rozwiązanie dotychczas obowiązujących umów i następcze zawiązanie ich na nowo. Niemniej jednak w przypadku transakcji o obszernym spektrum takich składników zabieg ten może okazać się niemożliwy, nadmiernie utrudniony bądź przynajmniej nieopłacalny. W tym celu może być przydatny inny scenariusz restrukturyzacyjny.

▶ Sukcesja praw i obowiązków

W przypadku omawianego nabycia składników nie dochodzi do zastosowania instytucji sukcesji uniwersalnej, która polega na tym, że w ramach jednej czynności prawnej (tzw. uno actu) dochodzi do przejścia na nowego adresata – poniekąd automatycznie – określonej części bądź wszystkich składników majątkowych. Wszak w tym przypadku sytuacja każdego z takich zbywanych składników powinna być rozpatrywana osobno, a niektóre z nich, jak akty o charakterze administracyjnym, co do zasady wcale nie będą mogły zostać przeniesione. Przyjmuje się bowiem, że prawa i obowiązki o charakterze administracyjnoprawnym są związane z osobą, na rzecz której zostały wydane i w związku z tym są one nieprzenoszalne.

Przykładowo: jeśli dochodziłoby do „przeniesienia” umów, w których podmiot zbywający byłby dłużnikiem, to każda taka zmiana wymagałaby odpowiedniej zgody wierzyciela. To może być w szczególności utrudnione w przypadku szerokiego zakresu prowadzonej działalności. Podobnie, z uwagi na brak zastosowania instytucji sukcesji uniwersalnej, w tej procedurze nabycia nie dojdzie do automatycznego przejścia:

• decyzji administracyjnych, w szczególności takich jak zezwolenia, koncesje czy licencje,
• umów zawartych z kontrahentami podmiotu zbywającego;
• praw rzeczowych, np. prawa własności nieruchomości czy ruchomości, użytkowania wieczystego nieruchomości lub służebności; ograniczonych praw rzeczowych, takich jak hipoteka i zastawy rejestrowe; czy też praw związanych z własnością intelektualną, tj. patentów, praw ochronnych na wzory użytkowe, znaki towarowe i innych.

Pomocnym zabiegiem dla przeniesienia odpowiednich składników może być np. cesja stosunku umownego na spółkę nabywającą (np. umowy leasingu na samochody spółki) – w przypadku:

• umowy najmu czy dzierżawy będą one musiały zostać albo scedowane, albo rozwiązane i zawiązane na nowo ze spółką nabywającą;
• relacji handlowych wynikających z odpowiednich umów z kontrahentami do ich przeniesienia najczęściej będzie wymagana zgoda każdego z nich lub zawarcie odpowiedniego porozumienia.

Natomiast jeśli chodzi o decyzje administracyjne, to będą one musiały zostać uzyskane na nowo (np. zezwolenia niezbędne do użytkowania nabytej linii produkcyjnej).

scenariusz nr 2

Nabycie zorganizowanej części przedsiębiorstwa

▶ Złożoność transakcji

Nabycie zorganizowanej części przedsiębiorstwa jest dość powszechnym scenariuszem transakcji, z którego korzystają uczestnicy obrotu w przypadku, gdy planują zakup zróżnicowanego zespołu składników. W szczególności gdy taki zespół jest ze sobą powiązany funkcjonalnie i organizacyjnie (stanowi pewną autonomiczną jednostkę). W ramach przykładu warto wskazać na chęć zakupu linii produkcyjnej przedsiębiorstwa wraz z przeniesieniem umów personelu i niezbędnymi decyzjami administracyjnymi umożliwiającymi prowadzenie konkretnej działalności. Taki zabieg może zostać przeprowadzony w ramach jednej czynności prawnej, która za przedmiot będzie miała wskazaną zorganizowaną część przedsiębiorstwa. Oczywiście w ramach jednej czynności prawnej również może dojść do zwykłego zakupu zespołu odrębnych aktywów. Niemniej jednak nabycie zorganizowanej części przedsiębiorstwa zawiera w sobie swoiste domniemanie, które – o ile nie zostało odmiennie określone przez strony czynności – pociąga za sobą inne elementy związane ze zbywaną działalnością. Ważne przy tym jest, aby zbywana część przedsiębiorstwa nie była pozbawiona wspomnianej cechy autonomiczności. Innymi słowy: zbywany zestaw aktywów, pasywów i zobowiązań powinien być na tyle powiązany ze sobą funkcjonalnie i organizacyjnie, by był sam w sobie zdolny do prowadzenia działalności gospodarczej.

Ma to o tyle znaczenie praktyczne, iż w przypadku zakwestionowania przedmiotu transakcji i uznania zorganizowanej części przedsiębiorstwa za zespół aktywów – i tym samym zakwalifikowania jej jako bezpośredni zakup aktywów – zastosowanie znajdzie odmienny reżim prawny, a w szczególności odmienne prawa i obowiązki wynikające z ustaw podatkowych. Warto tu wspomnieć, że w przeciwieństwie do typowego zbycia aktywów zbycie przedsiębiorstwa jest wyłączone z opodatkowania podatkiem VAT, co wymaga dogłębnej analizy metody prowadzenia restrukturyzacji przedsiębiorcy.

▶ Zobowiązania

Zakres potencjalnej odpowiedzialności nabywcy w związku z nabywaną zorganizowaną częścią przedsiębiorstwa jest znacznie szerszy niż ten związany z bezpośrednim zakupem składników majątkowych. Otóż przyjmując taki scenariusz, nabywca zorganizowanej części przedsiębiorstwa jest odpowiedzialny solidarnie ze zbywcą za jego zobowiązania związane z prowadzeniem tejże zorganizowanej części. Istnieje prawne wyłączenie zwalniające nabywcę od takiej odpowiedzialności w sytuacji, gdy pomimo zachowania należytej staranności nie wiedział o danych zobowiązaniach. Niemniej w praktyce należy mieć na uwadze potencjalne trudności w dowodzeniu braku takiej wiedzy nabywcy. Odpowiedzialność ta jest ograniczona do wartości nabytej zorganizowanej części przedsiębiorstwa według stanu w chwili nabycia, ale według cen w chwili zaspokojenia wierzyciela. Tym samym, jeśli strona nabywająca powzięła wiedzę o możliwych i znacznych zadłużeniach podmiotu zbywającego, które na skutek zbycia zorganizowanej części przedsiębiorstwa mogą zostać przeniesione na nabywcę, to warto pod rozwagę poddać metodę odrębnego zakupu składników majątkowych.

▶ Sukcesja praw i obowiązków

W zgodzie z dominującym stanowiskiem doktryny i orzecznictwa należy przyjąć, że zbycie zorganizowanej części przedsiębiorstwa nie stanowi przykładu tzw. sukcesji uniwersalnej, ale raczej jest to przykład sukcesji singularnej, która w przeciwieństwie do tej pierwszej nie przewiduje automatycznego przejścia wielu składników, np. aktywów, długów, wierzytelności, umów oraz związanych z takim przedsiębiorstwem decyzji administracyjnych. Innymi słowy: jeśli w ramach zbywanego przedsiębiorstwa będą istnieć składniki, których przeniesienie wymaga spełnienia dodatkowych warunków formalnych, zgody odpowiedniego organu czy przynajmniej dopełnienia obowiązku informacyjnego, to czynność ta w pierwszej kolejności będzie skuteczna wobec tych elementów, które mogą zostać przeniesione bez spełniania dodatkowych obowiązków, zaś pozostałe składniki, np. decyzje administracyjne, przejdą na nabywcę po zrealizowaniu dodatkowych wymogów. Przykładowo w stosunkach pracowniczych nabywca zorganizowanej części przedsiębiorstwa z mocy prawa wstępuje w przenoszone umowy o pracę, które były uprzednio związane ze zbywanym fragmentem działalności. Natomiast w przypadku aktu administracyjnego, jakim jest np. zezwolenie na obrót alkoholem, nabywca części przedsiębiorstwa zorientowanego na taką działalność będzie musiał o nie dodatkowo wystąpić pomimo nabycia np. sklepu monopolowego wraz z niezbędnymi składnikami. Decyzja taka nie zostanie przeniesiona automatycznie.

scenariusz nr 3

Nabycie składników majątkowych w drodze podziału przez wyodrębnienie

▶ Złożoność transakcji

Nowo wprowadzony do polskiego porządku prawnego podział przez wyodrębnienie jest swego rodzaju odmianą dotychczas istniejącego podziału spółek przez wydzielenie. Z tą jednak zasadniczą różnicą, że implementowana metoda podziału przewiduje przeniesienie części majątku spółki dzielonej na istniejącą albo nowo zawiązaną spółkę lub spółki w zamian za przydzielenie udziałów (akcji) spółek przejmujących albo nowo zawiązanych spółce dzielonej. Jest to przeciwieństwo do dotychczas obowiązującego podziału przez wydzielenie, który zakłada objęcie udziałów (akcji) przez dotychczasowych wspólników spółki dzielonej.

Należy przyjąć, że w przypadku gdy strony noszą się z zamiarem zakupu szerokiego katalogu składników majątkowych przedsiębiorstwa, taki scenariusz wydaje się godnym uwagi. Szczególnie że w przeciwieństwie do zbycia przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części, a tym bardziej w przeciwieństwie do typowego nabycia aktywów, podział przez wyodrębnienie korzysta z zasad sukcesji uniwersalnej. Oczywiście w przypadku, gdy zakres aktywów nie jest znaczny i np. związany jest z przenoszalnymi składnikami, do których zmiany właściciela/adresata ustawa nie przewiduje realizacji dodatkowych obowiązków, warto poddać pod rozwagę zakup aktywów lub nabycie zorganizowanej części przedsiębiorstwa.

Dodatkowo podział przez wyodrębnienie wiąże się z wydaniem udziałów (akcji) spółki nabywającej dla spółki zbywającej w zamian za przeniesione składniki majątkowe. Jest to zatem interesująca alternatywa dla wniesienia do spółki w drodze aportu zorganizowanej części przedsiębiorstwa, choć zaleta ta może też stanowić przeszkodę z uwagi na wymóg „pozbycia” się części spółki na rzecz podmiotu trzeciego (wydanie akcji/udziałów za nabywany majątek).

▶ Zobowiązania

W ramach podziału przez wyodrębnienie dochodzi do przeniesienia na spółkę przejmującą (spółkę nabywającą aktywa, pasywa i zobowiązania) nie tylko składników majątkowych określonych w planie podziału, lecz także zobowiązań (długów) związanych z tymi składnikami. Innymi słowy: w przypadku tej metody podziałowej kwestia przejęcia długów będzie analogiczna jak przy nabyciu zorganizowanej części przedsiębiorstwa. Zarówno spółka przejmująca, jak i spółka dzielona odpowiadają solidarnie za zobowiązania przypisane w planie podziału tej pierwszej. Dana solidarna odpowiedzialność uprawnia wierzyciela pierwotnej spółki dzielonej do zaspokojenia roszczeń według swojego wyboru od każdej ze spółek uczestniczących w takiej reorganizacji, tj. zarówno od spółki dzielonej, jak i od spółki/spółek nowo powstałych lub istniejących, na które została przeniesiona zorganizowana część przedsiębiorstwa spółki dzielonej. Tym samym, choć dany scenariusz transakcji może być korzystny, jeśli chodzi o jego sprawność i ekonomikę, to powinien być też poprzedzony stosownym audytem mogącym zidentyfikować potencjalne ryzyka.

▶ Sukcesja praw i obowiązków

Jak już wskazano, ustawodawca w przypadku podziału przez wyodrębnienie wprowadził zabieg sukcesji uniwersalnej. Dzięki temu na skutek przeprowadzonego podziału automatycznie na spółkę przejmującą przechodzą elementy związane z działalnością wyodrębnianej zorganizowanej części przedsiębiorstwa. W związku z tym w ramach podziału przez wyodrębnienie zostaną przeniesione wszelkie decyzje administracyjne, prawa własności intelektualnej, prawa rzeczowe, ograniczone prawa rzeczowe, długi spółki dzielonej czy też umowy. Tu warto zauważyć, że umowy mogą zawierać klauzule wymagające uzyskania uprzedniej zgody kontrahenta na taką zmianę adresata, a w razie jej braku – prowadzić do ich rozwiązania.

Ta cecha sukcesji uniwersalnej jest o tyle ważna, iż w praktyce wielokrotnie dochodzi do sytuacji, w których – w ramach zbycia zorganizowanej części przedsiębiorstwa – na nabywcę nie przechodzą odpowiednie decyzje administracyjne, co niejednokrotnie prowadzi do zaprzestania działalności zbytego przedsiębiorstwa i np. przestoju w produkcji.