W przypadku bankructwa przedsiębiorcy fundusz ustawi się w kolejce do syndyka tak samo jak inni. Subwencja, którą wypłacił, wejdzie do masy upadłości i do podziału będzie dla wszystkich.
Pomimo wsparcia z Tarczy Finansowej PFR przed niektórymi przedsiębiorcami działającymi w sektorach poddanych najbardziej surowym obostrzeniom wprowadzonym w związku z epidemią COVID-19 stanęło widmo bankructwa. Tymczasem zgodnie z regulaminem Tarczy Finansowej PFR 1.0 i Tarczy Finansowej PFR 2.0 upadłość oznacza z kolei (co do zasady) aktualizację obowiązku zwrotu otrzymanego wcześniej przez przedsiębiorcę wsparcia [ramka]. I tu pojawia się pytanie: jaki status w postępowaniu upadłościowym mają środki uzyskane wcześniej przez upadłego od PFR? Inaczej mówiąc: czy fundusz ma pierwszeństwo przed innymi wierzycielami i czy odzyska owe pieniądze w całości, czy jak to bywa w praktyce – tylko część jak inni wierzyciele?
Co jest wyłączone spod egzekucji
W skrócie procedura ubiegania się o zwrot wierzytelności przebiega tak: najpierw po ogłoszeniu upadłości wierzyciele zgłaszają swoje wierzytelności syndykowi, w kolejnym kroku ten likwiduje (upraszczając: spienięża) majątek dłużnika, a następnie z uzyskanych pieniędzy zaspokaja się koszty postępowania, a w miarę posiadanych środków – również roszczenia wierzycieli.
Ustawa z 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1228; ost.zm. Dz.U. z 2020 r. poz. 2320; dalej: p.u.) przewiduje jednak, że niektóre składniki majątku nie wchodzą do masy upadłości, czyli mówiąc kolokwialnie, nie pójdą pod młotek, a tym samym wierzyciele biorący udział w procesie nie będą mogli uzyskać z nich zaspokojenia. Wśród owych wyjątków znajdziemy również mienie, które jest wyłączone od egzekucji według kodeksu postępowania cywilnego (art. 63 ust. 1 pkt 1 p.u.). Ale czy chodzi tu o środki z PFR-u? Artykuł 21a ust. 2a ustawy z 4 lipca 2019 r. o systemie instytucji rozwoju (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1010; dalej: u.s.i.r.) stanowi, że środki pochodzące z udzielonego przedsiębiorcom wsparcia w ramach Tarczy PFR nie podlegają egzekucji sądowej ani administracyjnej, chyba że egzekwowana wierzytelność powstała w związku z naruszeniem zasad, na których udzielono danemu przedsiębiorcy takiego wsparcia. Tylko czy wskazanie przez ustawodawcę, że środki stanowiące subwencję finansową „nie podlegają egzekucji sądowej” oznacza również, że stanowią one „mienie, które jest wyłączone od egzekucji według przepisów ustawy – Kodeks postępowania cywilnego” (czyli nie wchodzą do masy upadłości i nie będą rozdysponowane w toku postępowania upadłościowego między wierzycieli)? Przepisy tego wprost nie rozstrzygają. Na ten moment brak jest również jakiejkolwiek wypracowanej praktyki na gruncie omawianego zagadnienia. Ciężar sformułowania odpowiedzi spocznie zatem na barkach organów postępowań upadłościowych. Niemniej jednak zestawienie literalnego brzmienia obydwu przepisów prowadzi ku konkluzji, że trudno uznać zwrot „środki (…) nie podlegają egzekucji sądowej” za tożsamy z określeniem „mienie, które jest wyłączone od egzekucji według przepisów ustawy – Kodeks postępowania cywilnego”. Posługując się odmiennym sformułowaniem, ustawodawca miał na myśli różne znaczenie. Skoro nie przewidział w k.p.c. wprost wyłączenia od egzekucji subwencji finansowej PFR, to też nie można uznać, że owa subwencja jest zwolniona od egzekucji według przepisów k.p.
Ministerstwa potwierdzają
Powyższy kierunek interpretacji potwierdzają również odpowiedzi na interpelację poselską nr 14746 Marcina Gwoździa do ministra rozwoju, pracy i technologii oraz ministra sprawiedliwości. Odpowiedzi z obu resortów kierują ku tezie, że wsparcie finansowe z PFR wejdzie w skład masy upadłości, a ochrona interesu funduszu ma polegać na aktywnym uczestnictwie w postępowaniu upadłościowym przedsiębiorcy, który otrzymał pomoc, korzystaniu z instrumentów przewidzianych dla wierzycieli w prawie upadłościowym oraz współpracy z właściwymi organami ścigania celem identyfikacji ewentualnych nieprawidłowości w uzyskaniu lub wydatkowaniu subwencji. „Wydaje się, że kwoty subwencji znajdą się w masie upadłości. PFR nie będzie miał uprzywilejowanej pozycji wobec innych wierzycieli” – oceniła w swojej odpowiedzi na interpelację Anna Dalkowska, podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości.
Trudno znaleźć podstawę do specjalnego traktowania
W związku z tym, że zgodnie z art. 63 pkt 1 p.u. do masy upadłości nie wchodzi mienie, które jest wyłączone od egzekucji według przepisów k.p.c., warto się zastanowić, które to mienie w myśl tego kodeksu jest wyłączone od egzekucji. W tym zakresie należy przeanalizować przede wszystkim na art. 831 par. 1 pkt 2 i 2a k.p.c. W myśl art. 831 par. 1 pkt 2a k.p.c. co do zasady nie podlegają egzekucji środki pochodzące z programów finansowanych z udziałem środków, o których mowa w art. 5 ust. 1 pkt 2 i 3 ustawy o finansach publicznych, a zatem w szczególności ze środków z budżetu UE czy też innych źródeł zagranicznych niepodlegających zwrotowi. Tymczasem finansowanie tarcz następuje ze środków własnych PFR, a zatem nie można tej subwencji uznać za środki wymienione w art. 831 par. 1 pkt 2a k.p.c.
Nieco większe wątpliwości budzi jednak art. 831 par. 1 pkt 2 k.p.c. Zgodnie z tym przepisem nie podlegają z kolei egzekucji sumy przyznane przez Skarb Państwa (dalej: SP) na specjalne cele (w szczególności stypendia, wsparcia), chyba że wierzytelność egzekwowana powstała w związku z urzeczywistnieniem tych celów albo z tytułu obowiązku alimentacyjnego. Przepis zatem ustanawia przesłankę przedmiotową (sumy przyznane na specjalne cele) oraz podmiotową (podmiot udzielający – SP), których spełnienie staje się niezbędne dla aktualizacji wyłączenia od egzekucji na jego podstawie. W odniesieniu do pierwszej z nich trzeba wskazać, że ustawodawca posłużył się sformułowaniem o bardzo szerokim zakresie znaczeniowym. Jako „sumy (…) na specjalne cele” można postrzegać bardzo wiele przypadków udzielania wsparcia przez SP. Nie sposób argumentować, że subwencja z PFR nie jest przeznaczona na specjalny cel – udzielanie wsparcia finansowego w związku ze skutkami COVID-19. Tym niemniej trzeba również zwrócić uwagę na kontrargumenty przeciwko takiemu kierunkowi interpretacji. Po pierwsze: sumy przyznane przez SP zawsze by „podpadały” pod wyłączenie od egzekucji, ponieważ każdorazowe przyznanie przez SP środków jest związane z określonym celem, który to cel można przecież uznać za „specjalny. Po drugie: sprzeczna z postulatem racjonalnego ustawodawcy byłaby sytuacja niejako podwójnego uregulowania zagadnienia wyłączenia subwencji finansowej od egzekucji, zarówno w art. 21a ust. 2a u.s.i.r., jak i w art. 831 par. 1 pkt 2 k.p.c.
Jeszcze większe wątpliwości wiążą się ze spełnieniem przesłanki podmiotowej z art. 831 par. 1 pkt 2 k.p.c. Subwencja finansowa jest bowiem udzielana przez PFR, a nie Skarb Państwa. Analogiczny problem rozstrzygano już w orzecznictwie na kanwie działalności PFRON: podkreślono wówczas, że skoro posiada on osobowość prawną i samodzielnie dysponuje środkami, to nie można uznać, że owe środki stanowią sumy przyznane przez SP na specjalne cele (zob. wyr. SO w Toruniu z 27 listopada 2013 r., sygn. akt VIII Ca 472/13.).
Cele ustawowe
Za wykładnią przyjmującą brak możliwości wyłączenia subwencji finansowej PFR z masy upadłości przemawia również tzw. zasada optymalizacji, która to wyznacza cel postępowania upadłościowego. Zgodnie bowiem z art. 2 ust. 1 p.u. postępowanie upadłościowe powinno być prowadzone tak, aby roszczenia wierzycieli zostały zaspokojone w jak najwyższym stopniu, a jeśli racjonalne względy na to pozwolą – przedsiębiorstwo dłużnika zostało zachowane. Ewentualne uznanie, że dany składnik nie wchodzi do masy upadłości ma charakter absolutnego wyjątku. Oznacza to bowiem niemal zawsze uszczerbek dla wierzycieli.
Z poglądem wskazującym na brak możliwości żądania wyłączenia z masy upadłości subwencji finansowej PFR koresponduje też to, że od 1 stycznia 2016 r. procedura upadłościowa nie przewiduje już szczególnego uprzywilejowania należności publicznoprawnych. W obecnym kształcie procedury nie ma już zatem miejsca na szczególne uprzywilejowanie PFR, a jego wierzytelność o zwrot środków powinna być traktowana na równi z innymi wierzytelnościami przysługującymi wierzycielom upadającego przedsiębiorcy.
Podsumowanie
Właściwym środkiem ochrony interesu PFR jest jego czynny udział w postępowaniu upadłościowym przedsiębiorcy, w szczególności poprzez zgłoszenie wierzytelności wynikającej z obowiązku zwrotu pełnej kwoty subwencji finansowej. Środki pozostałe tytułem przyznanej przedsiębiorcy subwencji wejdą w skład masy upadłości i finalnie zostaną przeznaczone na zaspokojenie kosztów postępowania, innych zobowiązań masy upadłości, a także wierzycieli, w tym samego PFR, na zasadach przewidzianych w prawie upadłościowym. Dla pozostałych wierzycieli upadłego istotne jest natomiast, aby sprzeciwili się jakimkolwiek próbom uznania środków przyznanych tytułem subwencji za wyłączone z masy upadłości. W końcu im więcej środków w masie upadłości – tym większe perspektywy przeprowadzenia postępowania upadłościowego do końca i zaspokojenia ich wierzytelności.