nabycie i utrata własności

Własność to prawnie zagwarantowana możliwość pełnego rozporządzania jakąś rzeczą. Przede wszystkim właściciel względem rzeczy ma uprawnienia do jej posiadania, używania, pobierania pożytków i innych dochodów z rzeczy, zbycia, przetworzenia, zużycia lub zniszczenia. Granicami korzystania z rzeczy są przepisy ustaw, zasady współżycia społecznego i społeczno-gospodarcze przeznaczenie danej własności. Własność – jako cywilne prawo podmiotowe zbywalne – powstaje, przechodzi na inne podmioty oraz wygasa. Zmiany w prawie własności następują na podstawie zdarzeń prawnych, z którymi obowiązujące przepisy wiążą wyraźnie skutek w postaci powstania, przejścia lub wygaśnięcia własności. Kwestia nabycia, przejścia i utraty prawa własności jest regulowana przez wiele gałęzi obowiązującego prawa. Do zdarzeń tych dochodzi zatem nie tylko na podstawie regulacji cywilnych, ale również administracyjnych, a nawet karnych.

Sposoby nabycia i utraty własności w prawie cywilnym

Na podstawie umowy sprzedaży
Przez umowę sprzedaży sprzedawca zobowiązuje się przenieść na kupującego własność rzeczy i wydać mu rzecz, a kupujący zobowiązuje się rzecz odebrać i zapłacić sprzedawcy cenę.
Na podstawie umowy zamiany
Przez umowę zamiany każda ze stron zobowiązuje się przenieść na drugą stronę własność rzeczy w zamian za zobowiązanie się do przeniesienia własności innej rzeczy.
Na podstawie umowy darowizny
Przez umowę darowizny darczyńca zobowiązuje się do bezpłatnego świadczenia na rzecz obdarowanego kosztem swego majątku.
Zasiedzenie
Nabycie lub utrata własności na skutek długotrwałego wykonywania prawa przez osobę nieuprawnioną.
Przemilczenie
Nabycie lub utrata własności na skutek niewykonywania prawa przez osobę uprawnioną przez okres przewidziany w ustawie. Na przykład pieniądze, papiery wartościowe, kosztowności oraz rzeczy mające wartość naukową lub artystyczną, które nie zostaną przez uprawnionego odebrane w ciągu roku od dnia wezwania go przez właściwy organ, a w razie niemożności wezwania – w ciągu 2 lat od ich znalezienia – stają się własnością Skarbu Państwa. Inne rzeczy stają się po upływie tych samych terminów własnością znalazcy, jeżeli uczynił on zadość swoim obowiązkom; jeżeli rzeczy są przechowywane przez organ państwowy, znalazca może je odebrać za zwrotem kosztów.
Nabycie przez gminę przy zrzeczeniu się własności nieruchomości
Właściciel może wyzbyć się własności nieruchomości przez to, że jej się zrzeknie. Zrzeczenie się wymaga formy aktu notarialnego. Nieruchomość, której właściciel się zrzekł, staje się własnością gminy, na obszarze której nieruchomość jest położona.
Porzucenie i zawłaszczenie
Właściciel może wyzbyć się własności rzeczy ruchomej przez to, że w tym zamiarze rzecz porzuci. Własność takiej rzeczy niczyjej nabywa się przez jej objęcie w posiadanie.
Znalezienie
Rzecz znalezioną należy oddać staroście, który wzywa właściciela do odbioru rzeczy. Znalazcy przysługuje 10 proc. znaleźnego, jeżeli zaś właściciel nie zgłosi się w ciągu roku (lub dwóch lat, gdy nie można go zawiadomić), przechodzi na niego własność rzeczy z wyjątkiem pieniędzy, kosztowności i innych szczególnie wartościowych rzeczy. Zasady tej nie stosuje się do rzeczy znalezionej w budynku publicznym albo w innym budynku lub pomieszczeniu otwartym dla publiczności ani w razie znalezienia rzeczy w wagonie kolejowym, na statku lub innym środku transportu publicznego. Znalazca obowiązany jest w tych wypadkach oddać rzecz zarządcy budynku lub pomieszczenia albo właściwemu zarządcy środków transportu publicznego, a ten postąpi z rzeczą zgodnie z właściwymi przepisami.
Pobieranie pożytków naturalnych
Uprawniony do pobierania pożytków naturalnych rzeczy (np. owoców z drzewa) nabywa ich własność przez odłączenie ich od rzeczy.
Akcesja: połączenie, pomieszanie, przetworzenie
Wszystko, co połączone z nieruchomością, należy do właściciela nieruchomości. W przypadku ruchomości sytuacja przedstawia się odmiennie: jeżeli nakład pracy jest większy niż wartość materiałów, z których rzecz wytworzono – nowo powstała rzecz należy do wytwórcy. Jeżeli wytwórca zaś był w złej wierze albo nakład pracy jest mniejszy niż wartość rzeczy – rzecz należy do właściciela materiałów. Jeśli rzeczy zostały tak pomieszane, iż nie sposób ich rozłączyć, rzecz staje się przedmiotem współwłasności, chyba że jedna z rzeczy jest oczywiście więcej warta niż pozostałe, wtedy jej właściciel przejmuje wszystko.
W drodze dziedziczenia
Prawa i obowiązki majątkowe zmarłego przechodzą z chwilą jego śmierci na jedną lub kilka osób. Spadkobierca nabywa spadek z chwilą otwarcia spadku.
Przyrost w prawie wodnym (oderwisko, przymulisko, osypisko, powstanie wyspy)
Jeżeli śródlądowa woda powierzchniowa płynąca lub wody morza terytorialnego albo morskie wody wewnętrzne zajmą trwale, w sposób naturalny, grunt niestanowiący własności właściciela wody, grunt ten staje się własnością właściciela wody. Wyspy oraz przymuliska powstałe w sposób naturalny na wodach powierzchniowych stanowią własność właściciela wody. Starorzecza oraz grunt powstały w wyniku wykonania budowli regulacyjnych pozostają własnością dotychczasowego właściciela wody. Grunt powstały na skutek trwałego, naturalnego lub sztucznego odkładu na obszarach wód morza terytorialnego lub morskich wód wewnętrznych pozostaje własnością Skarbu Państwa.
Na podstawie majątkowej umowy małżeńskiej
Małżonkowie mogą przez umowę zawartą w formie aktu notarialnego wspólność ustawową rozszerzyć lub ograniczyć albo ustanowić rozdzielność majątkową lub rozdzielność majątkową z wyrównaniem dorobków (umowa majątkowa). Umowa taka może poprzedzać zawarcie małżeństwa.
Na podstawie konstytutywnego orzeczenia sądowego
Na przykład orzeczenia o przepadku przedmiotów zajętych przez organ celny oraz o zniesieniu współwłasności. W przypadku tego drugiego z chwilą uprawomocnienia się postanowienia przyznającego dotychczasowym współwłaścicielom części lub jednemu z nich całość rzeczy, własność przechodzi na uczestników wskazanych w postanowieniu.
W toku egzekucji sądowej
Zajęte ruchomości i nieruchomości sprzedaje komornik. Sprzedaż ruchomości odbywa się w drodze sprzedaży z wolnej ręki, sprzedaży pozalicytacyjnej oraz sprzedaży licytacyjnej. W przypadku dwóch pierwszych sposobów własność przechodzi na nabywcę z momentem podpisania umowy sprzedaży. Natomiast w przypadku sprzedaży licytacyjnej sprzedaż ruchomości na rzecz nabywcy dochodzi do skutku z chwilą przybicia udzielonego przez komornika. Komornik udziela przybicia osobie ofiarującej najwyższą cenę. Nabywca staje się właścicielem nabytych ruchomości po uprawomocnieniu się przybicia i zapłaceniu całej ceny. W przypadku nieruchomości sprzedawanej przez komornika w drodze licytacji publicznej własność przenosi na nabywcę prawomocne postanowienie sądu o przysądzeniu. Od chwili uprawomocnienia się postanowienia o przysądzeniu własności na rzecz nabywcy należą do niego pożytki z nieruchomości.

Administracyjne sposoby nabycia i utraty własności

Nacjonalizacja
Nabycie przez Skarb Państwa określonej kategorii dóbr na mocy ustawy nacjonalizacyjnej. Na przykład dekret o majątkach opuszczonych i poniemieckich przewidywał nabycie z mocy prawa przez Skarb Państwa wszelkiego majątku: Rzeszy Niemieckiej i byłego Wolnego Miasta Gdańska, obywateli Rzeszy i Wolnego Miasta Gdańska, niemieckich i gdańskich osób prawnych, spółek kontrolowanych przez obywateli lub administrację niemiecką i osób zbiegłych do nieprzyjaciela.
Komunalizacja
Nabycie przez jednostkę samorządu terytorialnego określonej kategorii dóbr na mocy ustawy komunalizacyjnej. W Polsce wystąpiła tylko raz na mocy dekretu z 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy.
Wywłaszczenie
Wywłaszczenie nieruchomości polega na pozbawieniu albo ograniczeniu, w drodze decyzji administracyjnej, prawa własności, prawa użytkowania wieczystego lub innego prawa rzeczowego na nieruchomości. Jest dopuszczalne jedynie wówczas, gdy jest dokonywane na cele publiczne i za słusznym odszkodowaniem. Nieruchomość może być wywłaszczona tylko na rzecz Skarbu Państwa albo jednostki samorządu terytorialnego.

Sposoby nabycia i utraty własności z zakresu prawa karnego

Przepadek przedmiotów pochodzących z przestępstwa i narzędzi, które służyły do popełnienia przestępstwa
Przepadek przedmiotów pochodzących bezpośrednio z przestępstwa oraz przedmiotów, które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa, orzeka sąd. Przedmioty te przechodzą na własność Skarbu Państwa z chwilą uprawomocnienia się wyroku.

Podstawa prawna
* Art. 172–176, 179, 180–189, 191–193, 535, 603, 6101, 624, 888, 922 i 925 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
* Art. 16–19 ustawy z dnia 18 lipca 2001 r. – Prawo wodne (Dz.U. nr 115, poz. 1229 z późn. zm.).
* Art. 864–874 i 999 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zm.).
* Dekret z dnia 8 marca 1946 r. o majątkach opuszczonych i poniemieckich (Dz.U. nr 13, poz. 87 z późn. zm.).
* Dekret z dnia 26 października 1945 r. o własności i użytkowaniu gruntów na obszarze m.st. Warszawy (Dz.U. nr 50, poz. 279 z późn. zm.).
* Art. 21 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r. (Dz.U. nr 78, poz. 483 z późn. zm.).
* Art. 112–113 ustawy z dnia 21 sierpnia 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 261, poz. 2603 z późn. zm.).
* Art. 44 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. nr 88, poz. 553 z późn. zm.).