Kontrola administracji
Kontrola administracji w znaczeniu węższym oznacza badanie zgodności postępowania organów administracji z przepisami prawa, porównywanie wyników z założonymi celami, formułowanie wniosków o nieprawidłowościach i ich usuwanie oraz wprowadzanie usprawnień. Natomiast w znaczeniu szerszym oznacza kontrolę wykonywaną przez organy administracji, nie tylko wobec organów administracji, ale również innych podmiotów. Wśród podmiotów kontrolujących administrację publiczną wyróżnia się kontrolę wykonywaną przez:
- - parlament (Sejm i Senat) oraz Prezydenta RP,
- - organy niezawisłe (Trybunał Konstytucyjny, Naczelny Sąd Administracyjny, wojewódzkie sądy administracyjne, inne sądy, Najwyższą Izbę Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich, Państwową Inspekcję Pracy),
- - poszczególne osoby lub zrzeszające obywateli organizacje społeczne, wspólnoty samorządowe – tzw. kontrolna społeczna,
- kontrolę wewnątrzadministracyjną, wykonywaną w systemie administracji zdecentralizowanej i w systemie administracji rządowej.
Z punktu widzenia zależności organizacyjnej organu kontrolowanego i kontrolującego wyodrębnia się kontrolę zewnętrzną i wewnętrzną. Kontrolą zewnętrzną jest kontrola sprawowana nad administracją przez podmioty spoza jej struktury, niezależne organizacyjnie – np. kontrola sądowa, sprawowana przez Najwyższą Izbę Kontroli, Rzecznika Praw Obywatelskich bądź regionalne izby obrachunkowe. Kontrola wewnętrzna administracji sprawowana jest przez organy znajdujące się w obrębie jej struktury. Kontrola ta może być przeprowadzana w ramach:
- - danej jednostki organizacyjnej (sprawowana przez kierownictwo danej instytucji lub organy do tego powołane, np. rewident, komisja rewizyjna),
- - danego resortu (kontrola resortowa),
- - instancji administracyjnych lub nadzoru nad podejmowanymi decyzjami (kontrola instancyjna),
- - kontroli prokuratorskiej administracji.
Kontrola resortowa
Kontrola resortowa wykonywana jest w ramach struktury organizacyjnej danego resortu, gdy organ kontrolujący i kontrolowany podporządkowane są temu samemu naczelnemu lub centralnemu organowi administracji państwowej. Ogranicza się do administracji rządowej. Oprócz kontroli w ramach struktury organizacyjnej określonego resortu przez organy podległe ministrom, z kontrolą resortową mamy do czynienia np. w przypadku dyrektora izby celnej, który sprawuje nadzór nad naczelnikami urzędów celnych. Czasem kontrola wykracza poza dany resort (tzw. kontrola międzyresortowa). Najczęściej spotykaną formą kontroli międzyresortowej jest inspekcja. Ze względu na zasięg inspekcje można podzielić na dwie grupy:
- - inspekcje o pełnym zakresie międzyresortowym (kontrola skarbowa, Państwowa Inspekcja Sanitarna, Inspekcja Ochrony Środowiska, Inspekcja Handlowa),
- - inspekcje o ograniczonym zakresie międzyresortowym (Generalny Inspektor Informacji Finansowej, Inspekcja Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Inspekcja Farmaceutyczna).
Kontrola prokuratorska
Prokuratura, jako organ wymiaru sprawiedliwości, znajduje się poza strukturą administracji, jednak kontrola prokuratorska zalicza się do kontroli wewnętrznej. Sprawuje ją Prokurator Generalny oraz prokuratorzy okręgowi i rejonowi. Kontrola prokuratorska obejmuje administrację centralną i lokalną, zarówno rządową, jak i samorządową. Prowadzona jest z punktu widzenia legalności, a jej celem jest wyeliminowanie stanów niezgodnych z prawem. Odnosi się do decyzji administracyjnych wydanych w indywidualnych sprawach oraz do aktów normatywnych stanowionych przez administrację. W przypadku kontroli decyzji prokurator może żądać wszczęcia postępowania administracyjnego. W jego toku służą mu uprawnienia procesowe przysługujące stronie (przeglądanie akt, składanie środków odwoławczych zwyczajnych itd.), a jego pozycja jest uprzywilejowana względem strony. W ramach kontroli aktów normatywnych wydawanych przez administrację prokurator może zwrócić się do wojewody o zmianę, uchylenie niezgodnego z prawem rozporządzenia lub do organu nadzoru o jego uchylenie. Takie same uprawnienia ma w przypadku niezgodnej z prawem uchwały wydanej przez organ samorządu terytorialnego, a ponadto może również wystąpić do sądu administracyjnego o stwierdzenie jej nieważności.
Kontrola celna
Kontrola celna dotyczy zgodności z prawem wprowadzenia towaru na obszar celny Wspólnoty Europejskiej lub wyprowadzenia go z tego obszaru, posiadania pozwolenia celnego i regulacji cła. Kontrola może się odbywać w każdym miejscu znajdującym się na terytorium RP, a nawet – jeżeli umowy międzynarodowe na to pozwalają – poza nim.
WARTO ZAPAMIĘTAĆ
Koszty wykonywania czynności umożliwiających przeprowadzenie kontroli celnej, w tym rozładunku, okazania i załadunku towaru pokrywa osoba posiadająca towary.
Wobec towaru znajdującego się na terytorium kraju czynności z zakresu kontroli celnej mogą zostać podjęte w każdym czasie. Organ celny może zażądać od osoby uczestniczącej w wymianie towarowej, będącej przedmiotem kontroli, dokumentów, informacji i udzielenia niezbędnej pomocy. Na żądanie dyrektora izby celnej banki mają obowiązek udzielić informacji o obrotach i stanach na rachunkach bankowych, związanych z toczącym się postępowaniem w sprawie o przestępstwo skarbowe przeciwko osobie lub instytucji będącej posiadaczem rachunku. Organ kontroli celnej dysponuje szeregiem uprawnień, może np. kontrolować dokumenty i dane handlowe, ustalać tożsamość osób, dokonywać oględzin towarów, kontrolować księgowość, badać towary i pobierać ich próbki, przeprowadzać rewizję celną, w tym z użyciem urządzeń technicznych, zatrzymywać i kontrolować środki transportu, w tym również dokonać kontroli rodzaju paliwa przez pobranie jego próbek, przeszukiwać osoby i pomieszczenia. Kontrolowany ma prawo do uczestniczenia przy czynnościach kontrolnych. W ciągu 14 dni od doręczenia protokołu pokontrolnego kontrolowany może zgłosić zastrzeżenia lub wyjaśnienia, o których sposobie załatwienia zostaje poinformowany w ciągu 14 dni od ich wniesienia.
Kontrola podatkowa
Kontrolę podatkową przeprowadzają organy pierwszej instancji (urzędy skarbowe) u podatników, płatników, inkasentów i następców prawnych w zakresie niezbędnym do ustalenia zobowiązań podatkowych. Jedynie kontrolę mającą na celu sprawdzenie stosowania metody ustalania ceny transakcyjnej między podmiotami powiązanymi sprawuje minister właściwy do spraw finansów publicznych. Celem kontroli sprawowanej przez urzędy skarbowe jest natomiast sprawdzenie, czy kontrolowani wywiązują się z obowiązków wynikających z przepisów prawa podatkowego. Kontrola podatkowa podejmowana jest z urzędu i przeprowadzana na podstawie imiennego upoważnienia. Wszczęcie kontroli podatkowej następuje przez doręczenie kontrolowanemu upoważnienia do jej przeprowadzenia, po okazaniu legitymacji służbowej lub dowodu osobistego (gdy kontrolujący nie ma obowiązku posiadania legitymacji). Gdy okoliczności faktyczne uzasadniają niezwłoczne podjęcie kontroli, istnieje możliwość wszczęcia kontroli bez upoważnienia, po okazaniu legitymacji służbowej. Zbieranie materiału dowodowego jest obowiązkiem kontrolującego. Kontrolowany jest jedynie powiadamiany o miejscu i terminie przeprowadzenia postępowania dowodowego. Kontrolowanego powiadamia się również o miejscu i terminie, w którym będzie przeprowadzany dowód z zeznań świadków, opinii biegłych lub oględzin.
WARTO ZAPAMIĘTAĆ
Pracownicy organu podatkowego nie mogą dokonywać czynności wykraczających poza zakres przedmiotowy kontroli i poza zakres upoważnienia.
Koszty związane z dokonaniem czynności kontrolnych ponosi kontrolowany. Z czynności przeprowadzonych przez kontrolujących sporządza się protokół pokontrolny w dwóch egzemplarzach, z których jeden otrzymuje kontrolowany. Jeśli nie zgadza się z ustaleniami zawartymi w protokole, w ciągu 14 dni od dnia doręczenia protokołu może złożyć do organu podatkowego zastrzeżenia lub wyjaśnienia.
Kontrola skarbowa
Kontrola skarbowa wykonywana jest przez organy kontroli skarbowej. Ma na celu ochronę interesów i praw majątkowych Skarbu Państwa oraz zapewnienie skuteczności wykonywania zobowiązań podatkowych i innych należności stanowiących dochód budżetu państwa lub państwowych funduszy celowych, a także badanie zgodności z prawem gospodarowania mieniem innych państwowych osób prawnych.
WARTO ZAPAMIĘTAĆ
Czynności kontrolne przeprowadza inspektor kontroli skarbowej wraz z upoważnionymi pracownikami, po okazaniu legitymacji służbowych i znaków identyfikacyjnych. Postępowanie kontrolne kończy się decyzją lub wynikiem kontroli.
Kontrola skarbowa obejmuje również wykonywanie szczególnego nadzoru podatkowego, badanie prawidłowości stosowania cen urzędowych oraz cen umownych w zakresie objętym ograniczeniami swobodnego kształtowania ich poziomu, badanie prawidłowości obrotu dewizowego, a także zwalczanie przestępstw i wykroczeń związanych z obrotem z zagranicą towarami i technologiami objętymi kontrolą międzynarodową, naruszających prawa ochrony dóbr kultury narodowej, narodowego zasobu archiwalnego i ochrony własności intelektualnej. Kontrola skarbowa obejmuje także kontrolę oświadczeń majątkowych osób zobowiązanych do ich składania na podstawie ustawy o samorządzie gminnym, ustawy o samorządzie powiatowym, ustawy o samorządzie województwa. Jej wszczęcie następuje wyłącznie z urzędu, w formie postanowienia, zgodnie z planem kontroli ustalanym przez dyrektorów urzędów kontroli skarbowej.
Podstawa prawna
- - Art. 15, 17, 61, 127 i 182–189 ustawy z dnia 14 czerwca 1960 r. – Kodeks postępowania administracyjnego (t.j. Dz.U. z 2000 r. nr 98, poz. 1071 z późn. zm.).
- - Art. 1, 6h–6j, 6l, 6p–6q, 6zb i 6zf ustawy z dnia 24 lipca 1999 r. o Służbie Celnej (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 156, poz. 1641 z późn. zm.).
- - Art. 281, 282, 284–284b, 289–290 i 291 ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2005 r. nr 8, poz. 60 z późn. zm.).
- - Art. 1–2, 3, 4, 6, 8, 11a, 12–13, 13b i 24 ustawy z dnia 28 września 1991 r. o kontroli skarbowej (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 8, poz. 65 z późn. zm.).