Jest to przeciwieństwo staranności. Oznacza albo niepodjęcie określonych działań czy czynności przez lekceważenie ich znaczenia, albo wykonanie zadania w sposób niestaranny, bez dbałości o dokładność, rzetelność czy zgodność z ewentualnymi wymaganiami (prawnymi, technicznymi, formalnymi itp.).
Niedbalstwo można określić jako postępowanie (lub brak jakiegokolwiek działania) naganne, a według prawa w określonych sytuacjach ponosi się za nie odpowiedzialność. Jest to przejaw nieumyślności – np. jeśli ktoś nie przewidywał, że dojdzie do popełnienia czynu zabronionego (tj. takiego, którego zabrania określona ustawa pod groźbą kary), chociaż powinien i mógł to przewidzieć.
O nieumyślności można mówić wtedy, gdy ktoś nie chciał popełnić czynu, który jest prawem zabroniony, jednak go popełnił z braku ostrożnego działania, pozbawionego wyobraźni, tj. gdy taką ewentualność przewidywał albo mógł przewidzieć. Niedbalstwo nierzadko jest utożsamiane z winą. Winę określa się jako psychiczny stosunek sprawcy do popełnionego czynu – w prawie karnym ocenia się oczywiście zachowanie sprawcy, ale przedmiotem tej oceny jest stan psychiczny. Niedbalstwo, podobnie jak lekkomyślność, to dwa rodzaje winy nieumyślnej.
Prowadzenie cudzych spraw
Do niedbalstwa nawiązuje m.in. kodeks cywilny w przepisach dotyczących prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia. Jest to rodzaj stosunku zobowiązaniowego bez umowy, czyli niewiążącego się z bezpośrednim zawarciem zlecenia. Ktoś po prostu z własnej woli podejmuje się prowadzenia cudzych spraw bez tytułu prawnego. Kodeks wymaga, aby odbywało się to z korzyścią osoby (może to być nie tylko korzyść materialna), której sprawy są prowadzone, zgodnie z jej prawdopodobną wolą i z zachowaniem należytej staranności. Co ważne, o tym, że ktoś podejmuje się prowadzenia spraw innej osoby, należy tę ostatnią w miarę możności zawiadomić i stosownie do okoliczności – albo oczekiwać jej zleceń, albo prowadzić sprawę dopóty, dopóki osoba ta nie będzie mogła sama się nią zająć.
Z czynności swych prowadzący cudzą sprawę powinien złożyć rachunek oraz wydać wszystko, co przy prowadzeniu sprawy uzyskał dla osoby, której sprawę prowadzi. Jeżeli działał zgodnie ze swoimi obowiązkami, może żądać zwrotu uzasadnionych wydatków i nakładów wraz z ustawowymi odsetkami oraz zwolnienia od zobowiązań zaciągniętych.
Natomiast w wyjątkowej sytuacji, kiedy prowadzenie cudzej sprawy ma na celu odwrócenie niebezpieczeństwa grożącego innej osobie i tym samym ratuje jego dobro, dopuszczalne jest żądanie zwrotu wydatków, nawet gdyby to działanie nie przyniosło skutku. W takim przypadku osoba prowadząca cudzą sprawę ponosi odpowiedzialność tylko za winę umyślną lub rażące niedbalstwo.
Odpowiedzialność członków zarządu
Na niedbalstwo zwraca też uwagę kodeks spółek handlowych. Wymaga on np., aby do zgłoszenia do sądu rejestrowego spółki z ograniczoną odpowiedzialnością dołączyć:
* umowę spółki,
* oświadczenie wszystkich członków zarządu, że wkłady na pokrycie kapitału zakładowego zostały przez wszystkich wspólników w całości wniesione,
* jeżeli o powołaniu członków organów spółki nie stanowi akt notarialny zawierający umowę spółki, dowód ich ustanowienia, z wyszczególnieniem składu osobowego.
Jednocześnie ze zgłoszeniem należy złożyć podpisaną przez wszystkich członków zarządu listę wspólników z podaniem nazwiska i imienia lub firmy (nazwy) oraz liczby i wartości nominalnej udziałów każdego z nich. Do zgłoszenia spółki oraz zmian składu osobowego zarządu dołączyć należy złożone wobec sądu albo poświadczone notarialnie wzory podpisów członków zarządu.
Kodeks zastrzega, że jeżeli członkowie zarządu umyślnie lub przez niedbalstwo podali fałszywe dane we wspomnianym oświadczeniu o wniesieniu przez wszystkich wspólników w całości wkładów na pokrycie kapitału zakładowego, wówczas odpowiadają wobec wierzycieli spółki solidarnie ze spółką przez trzy lata od dnia zarejestrowania spółki lub zarejestrowania podwyższenia kapitału zakładowego. Taką samą odpowiedzialność ponoszą w przypadku umyślnego (lub na skutek niedbalstwa) podania fałszywych danych w oświadczeniu wszystkich członków zarządu, że wkłady na podwyższony kapitał zakładowy zostały w całości wniesione, co z kolei jest wymagane przy zgłoszeniu podwyższenia do sądu rejestrowego.
Jeżeli prowadzący cudzą sprawę dokonał zmian w mieniu osoby, której sprawę prowadzi, bez wyraźnej potrzeby lub korzyści tej osoby albo wbrew wiadomej mu jej woli, wtedy musi przywrócić stan sprzed zmian. Gdyby to nie było możliwe, wtedy ma obowiązek naprawienia szkody. Nakłady może zabrać z powrotem, jeśli może to uczynić bez uszkodzenia rzeczy.
Z pojęciem niedbalstwa i jego konsekwencjami spotkamy się m.in. w prawie wekslowym.
1. Weksel niezupełny. Po wystawieniu weksla niezupełnego możliwe jest późniejsze jego uzupełnienie. Jeśli będzie ono niezgodne z wcześniejszym porozumieniem, wówczas prawo nie pozwala na stwierdzenie (zarzut), że nie zastosowano się do tego porozumienia. Takie stwierdzenie jest jednak możliwe w przypadku nabycia weksla w złej wierze albo dopuszczenia się rażącego niedbalstwa przy jego nabyciu.
2. Wyręczenie. Weksel można – pod pewnymi warunkami – przyjąć lub zapłacić przez wyręczenie na rzecz dłużnika. Wyręczycielem może być każda osoba trzecia, nawet trasat lub osoba już zobowiązana z weksla, z wyjątkiem akceptanta. O wyręczeniu wyręczyciel musi jednak zawiadomić osobę, którą wyręcza, w ciągu dwóch dni powszednich. Jeżeli tego w tym czasie nie zrobi, ponosi odpowiedzialność za szkodę, spowodowaną przez swoje niedbalstwo, jednak tylko do sumy, na jaką weksel został wystawiony.
Podstawa prawna
* Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
* Ustawa z dnia 28 kwietnia 1936 r. – Prawo wekslowe (Dz.U. nr 37, poz. 282 z późn. zm.).
* Ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. nr 94, poz. 1037 z późn. zm.).