Jak pisaliśmy w artykule „Pensje nauczycielskie do zwrotu” w dodatku Kadry i Płace z 8 września 2022 r. (DGP nr 174), na skutek ostatnich zmian w prawie nauczyciel, który przepracował tylko część miesiąca, powinien oddać nadpłacone mu wynagrodzenie. W przeciwnym razie będzie można dochodzić od niego zwrotu tej nadpłaty na drodze sądowej. Tę ważną zmianę, która obowiązuje od 1 września, wprowadziła ustawa o zmianie ustawy Karta nauczyciela oraz niektórych innych ustaw. Konkretnie skreśliła ona z Karty nauczyciela (dalej: KN) art. 40, który stanowił, że: „Prawo do wynagrodzenia gaśnie z ostatnim dniem miesiąca kalendarzowego, w którym nastąpiło wygaśnięcie lub rozwiązanie stosunku pracy”. A więc np. jeśli nauczyciel na początku miesiąca pobrał wynagrodzenie i zaraz potem odszedł z pracy, to przed zmianą przepisów mógł zachować wygrodzenie. Po zmianach to niemożliwe: pieniądze za nieprzepracowaną część miesiąca będzie musiał oddać. To zaś oznacza, że od 1 września od takiego pedagoga nie tylko można, ale nawet trzeba dochodzić zwrotu nadpłaty.
Jak się okazuje, ta z pozoru niewinna korekta w ustawie może budzić pewne wątpliwości co do tego, czy i jak przekłada się to na obowiązki dyrektora szkoły będącego jednocześnie dysponentem planu finansowego placówki.

W imieniu pracodawcy

Zacznijmy od analizy, kto będzie osobą odpowiedzialną za ustalenie i odzyskanie należności. Warto w tym miejscu przypomnieć – co akcentuje się w orzecznictwie sądowym – że dyrektor szkoły jest jej pracownikiem, a więc jego pracodawcą jest szkoła jako jednostka organizacyjna zatrudniająca pracowników, w tym dyrektora (por. m.in. wyroki Sądu Najwyższego z 11 września 1998 r., sygn. akt II UKN 196/98, oraz z 10 stycznia 2003 r., sygn. akt I PK 74/02). Zatem mimo że od strony formalnoprawnej status pracodawcy dla nauczycieli ma szkoła (jako jednostka organizacyjna), to kluczową rolę będzie odgrywał właśnie jej dyrektor działający w imieniu tego pracodawcy. Ta szczególna pozycja dyrektora ma odzwierciedlenie w różnych regulacjach prawnych, zarówno Karty nauczyciela, jak i prawa oświatowego. Z art. 68 ust. 1 prawa oświatowego wynika, że dyrektor szkoły lub placówki w szczególności:
1) kieruje działalnością szkoły lub placówki oraz reprezentuje ją na zewnątrz; (...)
5) dysponuje środkami określonymi w planie finansowym szkoły lub placówki zaopiniowanym przez radę szkoły lub placówki i ponosi odpowiedzialność za ich prawidłowe wykorzystanie, a także może organizować administracyjną, finansową i gospodarczą obsługę szkoły lub placówki (…)”.
W wyroku Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Kielcach z 26 kwietnia 2018 r. (sygn. akt II SA/Ke 164/18) stwierdzono m.in. że: „Katalog kompetencji wymienionych w art. 68 ust. 1 ustawy z 14 grudnia 2016 r. ‒ Prawo oświatowe (…) wskazuje, że osoba zajmująca stanowisko dyrektora szkoły zajmuje się realizacją zadań związanych z kierowaniem gminną jednostką organizacyjną (zarazem gminną jednostką budżetową), jaką jest szkoła, wykonuje zadania o charakterze merytorycznym, odpowiada za dyscyplinę finansów publicznych, kieruje zespołem ludzi”.
Z powyższych regulacji prawnych i z orzeczenia sądowego wynika w sposób jednoznaczny, że działalność kierownicza dyrektora szkoły ma różne wymiary, od spraw ściśle merytorycznych związanych z wykonywaniem zadań statutowych w zakresie oświaty po zadania proceduralno-finansowe związane z dysponowaniem środkami finansowymi szkoły w ramach przyznanego planu finansowego. A zatem to dyrektor szkoły/placówki, odpowiada w sposób kompleksowy za funkcjonowanie szkoły, w tym kontekście za dysponowanie środkami finansowymi tej jednostki organizacyjnej.

Podstawa w nowym stanie prawnym

W praktyce może to się wiązać z koniecznością podejmowania trudnych decyzji, np. w sprawie dochodzenia zwrotu od nauczyciela wypłaconego z góry wynagrodzenia w sytuacji, gdy w miesiącu, za który wypłacono wynagrodzenie, nastąpi rozwiązanie lub wygaśnięcie jego stosunku pracy. Jak bowiem podano w art. 39 ust. 3 KN: „Wynagrodzenie wypłacane jest nauczycielowi miesięcznie z góry w pierwszym dniu miesiąca. Jeżeli pierwszy dzień miesiąca jest dniem ustawowo wolnym od pracy, wynagrodzenie wypłacane jest w dniu następnym”. Nie ma zatem wątpliwości, że pensja nauczycielska wypłacana jest z góry. Co ciekawe, ta kwestia była nawet przedmiotem rozstrzygnięć sądowych. Na uwagę zasługuje choćby wyrok Sądu Okręgowego w Warszawie z 6 czerwca 2019 r. (sygn. akt VII Pa 23/19) – aczkolwiek w tej sprawie uwzględniono jeszcze właśnie ww. art. 40 KN (czyli przepis uchylony nowelizacją z 5 sierpnia br.), co też miało kluczowy wpływ na wynik postępowania. W każdym razie w podanej sprawie szkoła podstawowa wystąpiła przeciwko nauczycielowi o zwrot nienależnie wypłaconego wynagrodzenia w sytuacji, gdy tenże nauczyciel przepracował niepełny miesiąc, a uprzednio otrzymał z góry wynagrodzenie za cały ten miesiąc. Sąd oddalił powództwo szkoły, wówczas przeważyły bowiem argumenty wynikające z art. 40 KN, który wtedy jeszcze miał moc obowiązującą.
Jednak skoro art. 40 KN uchylono 1 września 2022 r., to w aktualnym stanie prawnym nie powinno być już żadnych przeszkód, aby dyrektor szkoły, który ją reprezentuje, a jednocześnie odpowiada za plan finansowy, domagał się od nauczyciela zwrotu wynagrodzenia w sytuacji, gdy uległ rozwiązaniu albo wygasł stosunek pracy tegoż nauczyciela za miesiąc, za który otrzymał on z góry wynagrodzenie.

Ustawowy obowiązek

Skoro zmianie uległ stan prawny, z korzyścią dla szkoły, to nie ma również wątpliwości co do tego, że dyrektor szkoły/placówki ma nie tyle możliwość, ile prawny obowiązek dochodzenia zwrotu wynagrodzeń w opisanych sytuacjach. Obliguje do tego przede wszystkim art. 42 ust. 5 ustawy o finansach publicznych (dalej: u.f.p.), gdzie postanowiono, że „jednostki sektora finansów publicznych są obowiązane do ustalania przypadających im należności pieniężnych, w tym mających charakter cywilnoprawny, oraz terminowego podejmowania w stosunku do zobowiązanych czynności zmierzających do wykonania zobowiązania”. Przepis ten powinien być bezwzględnie respektowany przez dyrektora szkoły jako jej reprezentanta, a jednocześnie kierownika jednostki budżetowej gminy.
► Czy dyrektor szkoły może bronić się tym, że scedował kwestie dochodzenia należności na współpracowników?
Dyrektor szkoły na mocy art. 53 u.f.p. jest odpowiedzialny za całość gospodarki finansowej tej jednostki, z zastrzeżeniem ust. 5. Mało tego: owa odpowiedzialność ma charakter niejako odpowiedzialności absolutnej, tzn. niezależnej od tego, że określone działania podejmują inni pracownicy. Zwrócono uwagę na ten fakt m.in. w orzeczeniu Głównej Komisji Orzekającej w Sprawach o Naruszenie Dyscypliny Finansów Publicznych z 25 listopada 2013 r. (sygn. akt BDF1.4900.59.63.13.RWPD-60425). W orzeczeniu tym podkreślono m.in., że zasadą jest odpowiedzialność kierownika, uchylenie się od tej odpowiedzialności jest zaś wyjątkiem. Kierownik jednostki nie może uchylać się od odpowiedzialności za stwierdzone nieprawidłowości z tego powodu, że zatrudnia wykwalifikowane osoby. Zaufanie do pracowników nie zwalnia bowiem od realizacji obowiązków kierownika, i to zarówno w zakresie nadzoru nad pracą podległych mu osób, jak i w zakresie samodzielnego realizowania posiadanych kompetencji w sytuacji, gdy podlegli pracownicy tego nie czynią.

Możliwe konsekwencje

Z powodu zaniechania kierownika jednostki (dyrektora szkoły) mogą spotkać poważne konsekwencje na gruncie odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych. Ustawodawca penalizuje bowiem bierność i zaniechania występujące w jednostkach sektora finansów publicznych. Ma to odzwierciedlenie w art. 5 ustawy o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych (dalej: u.o.n.d.f.p.), gdzie postanowiono, że naruszeniem dyscypliny finansów publicznych jest:
„1) nieustalenie należności Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innej jednostki sektora finansów publicznych albo ustalenie takiej należności w wysokości niższej niż wynikająca z prawidłowego obliczenia;
2) niepobranie lub niedochodzenie należności Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innej jednostki sektora finansów publicznych albo pobranie lub dochodzenie tej należności w wysokości niższej niż wynikająca z prawidłowego obliczenia;
3) niezgodne z przepisami umorzenie należności Skarbu Państwa, jednostki samorządu terytorialnego lub innej jednostki sektora finansów publicznych, odroczenie jej spłaty lub rozłożenie spłaty na raty albo dopuszczenie do przedawnienia tej należności.”.

Istotna kwota

Z tego wynika, że gdyby dyrektor szkoły nie podejmował czynności w celu ustalenia i dochodzenia nienależnych świadczeń, to teoretycznie naraziłby się na odpowiedzialność w trybie dyscypliny finansów publicznych. Posługujemy się sformułowaniem „teoretycznie” z tego względu, że prawdopodobnie w wielu przypadkach dyrektor szkoły/placówki wspomnianej odpowiedzialności by nie poniósł z uwagi na pewien aspekt proceduralny. Mianowicie art. 26 u.o.n.d.f.p. przewiduje szczególny mechanizm wyłączający odpowiedzialność w trybie ww. ustawy, gdy kwota naruszenia nie przekroczy granicznej kwoty:
„1. Nie stanowi naruszenia dyscypliny finansów publicznych działanie lub zaniechanie określone w art. 5‒16, którego przedmiotem są środki finansowe w wysokości nieprzekraczającej jednorazowo, a w przypadku więcej niż jednego działania lub zaniechania ‒ łącznie w roku budżetowym kwoty minimalnej.
2. Przepis ust. 1 stosuje się odpowiednio w przypadku działania lub zaniechania określonego w art. 18 pkt 2 oraz art. 18b i 18c.
3. Kwotą minimalną w rozumieniu ust. 1 jest kwota przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego w gospodarce narodowej w roku poprzednim ogłoszonego przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” zgodnie z art. 5 ust. 7 ustawy z 4 marca 1994 r. o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (Dz.U. z 2020 r. poz. 1070 i 2400), zwanego dalej «przeciętnym wynagrodzeniem»”.
Wskazany przepis odsyła więc do innych regulacji ustawowych, z których wynika, że w roku 2022 r. kwota graniczna wynosi 4434,50 zł. Jak widać, w kontekście ewentualnych wynagrodzeń wypłacanych nauczycielom w większości przypadków kwota nienależnego wypłaconego świadczenia może nie osiągnąć ww. pułapu. Oczywiście nie jest wykluczone, że ten limit w niektórych przypadkach mógłby zostać przekroczony, co może zasadniczo dotyczyć np. nauczycieli z najdłuższym stażem pobierających relatywnie najwyższe wynagrodzenia. Niezależnie od tego dyrektor szkoły nie powinien kalkulować, lecz realizować zasadniczy postulat stawiany przez ustawodawcę w art. 42 ust. 5 u.f.p., który sprowadza się do wniosku, że nienależne świadczenia ma obowiązek ustalać i ich dochodzić.

Gdy jest centrum usług wspólnych

Inaczej może wyglądać kwestia odpowiedzialności za odzyskanie należności od nauczyciela, jeśli w gminie utworzono centrum usług wspólnych. Przy czym wszystko zależy od tego, jak sformułowane są postanowienia statutu (aktu tworzącego) danej jednostki obsługującej. Przypomnijmy, że chodzi tu o powołane w wielu samorządach specjalne jednostki budżetowe zajmujące się m.in. obsługą placówek szkolnych. Podstawy normatywne takiej obsługi zostały zawarte w ustawach samorządowych, m.in. w ustawie o samorządzie gminnym (dalej: u.s.g.). W jej art. 10a postanowiono, że „gmina może zapewnić wspólną obsługę, w szczególności administracyjną, finansową i organizacyjną:
1) jednostkom organizacyjnym gminy zaliczanym do sektora finansów publicznych,
2) gminnym instytucjom kultury,
3) innym zaliczanym do sektora finansów publicznych gminnym osobom prawnym utworzonym na podstawie odrębnych ustaw w celu wykonywania zadań publicznych, z wyłączeniem przedsiębiorstw, instytutów badawczych, banków i spółek prawa handlowego
– zwanym dalej «jednostkami obsługiwanymi»”.
Z kolei w art. 10b w ust. 1 u.s.g. podano, że wspólną obsługę mogą prowadzić urząd gminy, inna jednostka organizacyjna gminy, jednostka organizacyjna związku międzygminnego albo jednostka organizacyjna związku powiatowo-gminnego zwane dalej „jednostkami obsługującymi”. Wreszcie w art. 10c u.s.g. podano m.in., że zakres wspólnej obsługi nie może obejmować kompetencji kierowników jednostek zaliczanych do sektora finansów publicznych do dysponowania środkami publicznymi oraz zaciągania zobowiązań, a także sporządzania i zatwierdzania planu finansowego oraz przeniesień wydatków w tym planie.
Nie ma wątpliwości, że przywołane regulacje stwarzają samorządom możliwość przejęcia obsługi własnych jednostek budżetowych, w tym np. szkół. Jak wynika z powyższego, spektrum spraw możliwych do przejęcia jest szerokie – z nielicznymi wyjątkami związanymi z uprawnieniami do dysponowania środkami publicznymi i zaciągania zobowiązań. W praktyce w wielu przypadkach wspomniane jednostki obsługujące mają również zadania związane np. z dochodzeniem różnych należności jednostek obsługiwanych. Wówczas, co oczywiste, w opisanych wyżej uwarunkowaniach zmienia się automatycznie perspektywa osób odpowiedzialnych np. za dochodzenie zwrotów wynagrodzeń nienależnie wypłaconych nauczycielom. Z uwagi bowiem na fakt, że tego rodzaju zadanie jest przypisane do jednostki obsługującej, konsekwentnie odpowiedzialność za jego realizację będzie ponosił już kierownik tej jednostki, a nie dyrektor szkoły, mimo że formalnie ten ostatni pełni rolę reprezentanta pracodawcy (szkoły) wobec nauczyciela. Przy czym kluczowe są tu postanowienia statutu (aktu tworzącego) danej jednostki obsługującej. Możliwe jest w ich treści zarówno przejęcie ww. zadań przez tę jednostkę, jak i pozostawienie kompetencji w zakresie windykacji należności dla jednostki obsługiwanej.

Wnioski dla samorządowców

Podsumowując, uchylenie jednego tylko przepisu Karty nauczyciela powinno diametralnie zmienić podejście osób odpowiedzialnych za finanse samorządowe w kwestii postępowania w przypadku nienależnie wypłaconych nauczycielom wynagrodzeń. Warto więc wnikliwie przeanalizować podaną problematykę i wypracować mechanizmy prawne umożliwiające podejmowanie sprawnych działań ukierunkowanych na odzyskiwanie należności w tych przypadkach, w których zaistnieją ku temu uzasadnione przesłanki. Wyposażenie dyrektorów w odpowiednie narzędzia i podjęcie działań są o tyle istotne, że sfera gospodarki finansowej szkoły regularnie podlega kontrolom realizowanym przez regionalne izby obrachunkowe. ©℗
Podstawa prawna
ustawa z 5 sierpnia 2022 r. o zmianie ustawy Karta nauczyciela oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2022 r. poz. 1730)
art. 39 ust. 3 ustawy z 26 stycznia 1986 r. – Karta nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1762; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1730)
art. 68 ust. 1 ustawy z 14 grudnia 2016 r. – Prawo oświatowe (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1082; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1730)
art. 42 ust. 5, art. 53 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1634; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1964)
art. 5 i 26 ustawy z 17 grudnia 2004 r. o odpowiedzialności za naruszenie dyscypliny finansów publicznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 289)
art. 10a, art. 10b w ust. 1, art. 10c ustawy z 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 559; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 1561)