Ochrona środowiska. Zaskoczone firmy dostają kary

Niektórzy dopiero w trakcie kontroli GIOŚ dowiadują się, że mają obowiązki środowiskowe i łamią przepisy z nimi związane. A że z roku na rok kontroli jest coraz więcej, a kary od ubiegłego roku są surowsze, to trzeba się mieć na baczności.

Z roku na rok zwiększa się liczba kontroli środowiskowych przeprowadzanych przez różnego rodzaju organy. Kończą się one nie tylko nakładaniem kar administracyjnych, lecz także składaniem zawiadomień o przestępstwie. Jak wynika z danych Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska w 2022 r. wojewódzcy inspektorzy ochrony środowiska przeprowadzili 43 334 kontrole. To o 2566 kontroli więcej niż w roku 2021 r., kiedy przeprowadzono ich 40 768. Z kolei w 2020 r. liczba przeprowadzonych kontroli wynosiła 38 298.

Również w środowisku profesjonalnych pełnomocników reprezentujących różne podmioty gospodarcze mówi się o coraz większej aktywności inspektorów ochrony środowiska.

Co ciekawe, jak wynika z przepisów, ale także z mojego doświadczenia oraz z sygnałów płynących z GIOŚ, wiele przestępstw środowiskowych może być i jest popełnianych w związku z działalnością pozornie niezwiązaną ze środowiskiem. Stąd zaskoczenie i zdumienie wielu przedsiębiorców. Często argumentują: przecież to, czym się zajmujemy, kompletnie nie dotyka spraw środowiskowych, a gdy chodzi o taką branżę jak np. odpady, mówią, że w niej nie działają. Tymczasem to nie ma znaczenia.

Przyroda vs produkcja

W pierwszej kolejności zwróćmy uwagę na art. 181 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (t.j. Dz. U. z 2022 r. poz. 1138; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 852 dalej: k.k.), który przewiduje kary za spowodowanie zniszczeń w świecie roślinnym lub zwierzęcym. Za zniszczenia w znacznych rozmiarach grozi kara pozbawienia wolności od sześciu miesięcy do lat ośmiu, przy czym nie jest istotne, czy teren działania sprawcy był objęty jakąkolwiek ochroną. Nieco łagodniejszą odpowiedzialność w postaci zagrożenia karą pozbawienia wolności od trzech miesięcy do lat pięciu ustawodawca przewidział w sytuacji spowodowania istotnej szkody poprzez niszczenie lub uszkadzanie roślin, zwierząt, grzybów lub ich siedlisk, a także siedlisk przyrodniczych – wbrew przepisom obowiązującym na terenie objętym ochroną bądź niezależnie od miejsca czynu, jeżeli zniszczone lub uszkodzone gatunki są objęte ochroną. Co przy tym istotne, karalne jest nawet działanie nieumyślne, a zatem również w przypadkach, kiedy sprawca nie miał zamiaru wywołania takiej szkody, choć przewidywał taką możliwość albo powinien był ją przewidzieć. Zakres zastosowania wspomnianej regulacji jest szeroki. Przedsiębiorcy więc muszą się mieć na baczności i zważać, by w związku z prowadzoną działalnością, np. produkcyjną, nie dochodziło do niszczenia przyrody. Jeśli bowiem nawet po fakcie okaże się, że na terenie przedsiębiorstwa występowały jakiekolwiek gatunki chronione, które ucierpiały w wyniku procesów produkcyjnych, przedsiębiorca może mieć poważny problem. Z kolei spowodowanie zniszczeń w znacznych rozmiarach będzie rodziło konsekwencje niezależnie od objęcia danego terenu czy gatunków ochroną – w tym przypadku bowiem istotna jest skala zniszczeń.

To nie wszystko. Karalne są także łagodniejsze przypadki. Zgodnie bowiem z art. 187 k.k. kto niszczy, poważnie uszkadza lub istotnie zmniejsza wartość przyrodniczą prawnie chronionego terenu lub obiektu, powodując istotną szkodę, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat dwóch.

Z kolei na podstawie art. 182 k.k. karalne jest także spowodowanie skażenia wody, powietrza lub powierzchni ziemi substancją albo promieniowaniem jonizującym, choć zakres zastosowania tego przepisu jest w oczywisty sposób znacznie węższy. Podobnie karalne jest nieodpowiednie postępowanie z materiałem promieniotwórczym.

Przestępstwa odpadowe? Ale my nie jesteśmy z branży

Szeroki zakres odpowiedzialności przewiduje także art. 183 k.k., który dotyczy nieodpowiedniego postępowania z odpadami. Choć większość drobnych naruszeń z tego zakresu stanowi jedynie wykroczenia z ustawy o odpadach (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 699; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 877), to poważniejsze czyny są traktowane jako przestępstwa. Karze pozbawienia wolności od roku do lat 10 podlega składowanie, usuwanie, przetwarzanie, zbieranie, unieszkodliwianie, transportowanie odpadów lub substancji albo dokonywanie odzysku odpadów lub substancji wbrew przepisom w takich warunkach lub w taki sposób, że może to zagrozić życiu lub zdrowiu człowieka lub spowodować obniżenie jakości wody, powietrza lub powierzchni ziemi lub zniszczenie w świecie roślinnym lub zwierzęcym. W większości przypadków będzie to więc dotyczyło podmiotów z branży odpadowej. Jednakże dalsze paragrafy art. 183 k.k. rozszerzają znacznie ten zakres.

Identyczna kara jest bowiem przewidziana za przywożenie z zagranicy substancji zagrażających środowisku, a nawet za samo przywożenie odpadów z zagranicy lub wywożenie odpadów za granicę wbrew przepisom – niezależnie od tego, czy zagrażają one środowisku. To może powodować problemy dla przedsiębiorców z branży transportowej, ale nie tylko. Zdarzają się bowiem przypadki, kiedy w wyniku kontroli organy kwestionują przeznaczenie transportowanych przedmiotów i uznają np. używane sprzęty, części samochodowe czy ubrania nie za wartościowe i nadające się do dalszego wykorzystania produkty (zgodnie z zamierzeniem sprowadzającego je przedsiębiorcy), ale za odpady.

Surowsza odpowiedzialność, w postaci zagrożenia karą pozbawienia wolności od dwóch do 12 lat, jest przewidziana za nieprawidłowe postępowanie z odpadami niebezpiecznymi, w tym za ich przywożenie z zagranicy lub wywożenie za granicę bez wymaganego zgłoszenia lub zezwolenia albo wbrew jego warunkom, a także za ich porzucanie w miejscu nieprzeznaczonym do ich składowania lub magazynowania. W związku z tym szczególną ostrożność powinni zachowywać przedsiębiorcy zajmujący się działalnością produkcyjną, w wyniku której powstają odpady uważane za niebezpieczne.

Z ryzykiem albo w zgodzie z przyrodą

Zgodnie z art. 188 k.k. kto na terenie objętym ochroną ze względów przyrodniczych lub krajobrazowych albo w otulinie takiego terenu wbrew przepisom wznosi nowy lub powiększa istniejący obiekt budowlany albo prowadzi działalność gospodarczą zagrażającą środowisku, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat dwóch. Jak więc widać, przepis ten obejmuje swoim zakresem każdą działalność gospodarczą, a szczególną uwagę poświęca się tu działalności budowlanej. Co jednak istotne, regulacja ta dotyczy tylko wznoszenia lub powiększania obiektów budowlanych na terenach objętych ochroną oraz w ich otulinie. Jednakże przedsiębiorcy z branży budowlanej powinni także mieć na względzie wspomniany już wcześniej art. 181 k.k. penalizujący powodowanie zniszczeń w przyrodzie.

Prokuratura w akcji

Powiedzmy to jeszcze raz wyraźnie: choć przedsiębiorcy bywają kontrolowani przez różne organy, to jednak coraz częściej kontrole dotyczą kwestii środowiskowych, o czym świadczą chociażby przywołane już statystyki. W ostatnim czasie jest dostrzegalna coraz większa aktywność inspektoratów ochrony środowiska, w szczególności w zakresie kontrolowania branży odpadowej, ale nie tylko – każda bowiem działalność gospodarcza powinna być prowadzona w sposób niezagrażający środowisku. Jak już zostało wspomniane, także kontrola przeprowadzona przez inspekcję transportu drogowego może prowadzić np. do zakwestionowania przeznaczenia transportowanego ładunku i do uznania go za odpady. Również nadzór budowlany może podejmować działania w odniesieniu do kwestii, czy prace budowlane są prowadzone z uwzględnieniem ochrony środowiska.

Poza nałożeniem kar administracyjnych czy mandatów za wykroczenia organy kontrolne w przypadku stwierdzenia, że doszło do popełnienia przestępstwa, nie tylko mogą zawiadomić o tym prokuraturę, lecz wręcz mają taki prawny obowiązek wynikający z art. 304 par. 2 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1375; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 535). Warto przy tym wspomnieć, że organy ścigania o wiele poważniej podchodzą do zawiadomień składanych przez państwowe instytucje kontrolne niż przez np. konkurentów na rynku.

Po złożeniu zawiadomienia o przestępstwie jest wszczynane postępowanie przygotowawcze, które dzieli się na dwa etapy: w sprawie określonego czynu, kiedy nie ma jeszcze ustalonej osoby bądź osób odpowiedzialnych, oraz przeciwko osobie, kiedy zebrany materiał dowodowy pozwala już na przedstawienie zarzutów konkretnemu sprawcy bądź sprawcom. Jeżeli zebrane dowody potwierdzają popełnienie przestępstwa, prokuratura kieruje do sądu akt oskarżenia – przeciwko sprawcom, czyli osobom fizycznym.

Odpowie też podmiot zbiorowy

A co z odpowiedzialnością nie pojedynczych osób, a podmiotów zbiorowych? Od wielu lat odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pozostaje w zasadzie teoretyczna. Obowiązująca ustawa z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 659) konstruuje podstawy odpowiedzialności w sposób znacząco utrudniający organom skuteczne i sprawne działanie. Latem zeszłego roku rozpoczęto co prawda prace nad jej nowelizacją, jednakże po kilku miesiącach stanęły one w miejscu. Mogłoby się zatem wydawać, że w związku z utratą przez rządzących zainteresowania projektem przedsiębiorcy mogą odetchnąć. Nic bardziej mylnego. Przede wszystkim w większości spraw odpowiedzialność karną i tak poniesie osoba fizyczna, przy czym najczęściej będzie to osoba zarządzająca przedsiębiorstwem. Ponadto ustawodawca znowelizował już dwa przepisy, zmieniając zasady i zakres odpowiedzialności podmiotów zbiorowych właśnie w odniesieniu do przestępstw środowiskowych.

Co ważne, w przypadku przestępstw przeciwko środowisku pociągnięcie podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności nie jest już uzależnione od uprzedniego skazania osoby fizycznej, co znacznie ułatwia i przyspiesza całą procedurę. Ponadto, nawet jeżeli z jakiegoś powodu nie można ustalić konkretnej osoby fizycznej odpowiedzialnej za zdarzenie bądź ustalony sprawca nie może ponosić odpowiedzialności, nie stoi to na przeszkodzie, by ukarać podmiot zbiorowy.

Zaostrzono także zagrożenie karą pieniężną w przypadku przestępstw środowiskowych, podnosząc dolny wymiar z 1000 zł do 10 000 zł (maksymalny jej wymiar nadal wynosi 5 mln zł). Ponadto sąd może orzec wobec podmiotu zbiorowego dodatkowe środki o charakterze karnym, m.in. zakaz promocji lub reklamy, zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi czy zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne.

Jak więc widać, prowadzenie działalności gospodarczej w wielu branżach może się wiązać z odpowiedzialnością za przestępstwa środowiskowe, która może dosięgnąć także bezpośrednio podmiotu zbiorowego. Dlatego tak ważne są świadomość obowiązujących przepisów, a także wprowadzenie specjalnych procedur przeciwdziałających nieprawidłowościom. W przypadku kontroli warto też od samego początku podejmować dyskurs z organami i podejmować obronę przed wszelkimi zarzutami. ©℗