Leasinguję samochód ciężarowy. Ostatnio otrzymałem od firmy leasingowej informację z sugestią, że nie powinienem wykorzystywać pojazdu do przejazdów na teren Ukrainy czy Rosji. Ostrzeżono mnie, że w razie jego utraty mogę ponieść pełne ryzyko, gdyż może nie zostać wypłacone odszkodowanie od firmy ubezpieczeniowej. W efekcie to ja będę musiał spłacić raty leasingu, mimo że pozostanę bez pojazdu. Kto ponosi odpowiedzialność za utratę przedmiotu leasingu na skutek działań wojennych?
Nina Idzik, adwokat, starszy prawnik w Dziale Prawa dla Biznesu Kancelarii Kopeć Zaborowski
Marta Olkowicz, prawnik w Dziale Prawa dla Biznesu Kancelarii Kopeć Zaborowski
Marta Olkowicz, prawnik w Dziale Prawa dla Biznesu Kancelarii Kopeć Zaborowski
Obecna sytuacja w Europie ma niewątpliwy wpływ na sytuację osób, które mają pojazdy w leasingu. Konflikt zbrojny w Ukrainie wpływa bezpośrednio na obywateli innych państw, w tym w szczególności Polski, będącej jednym z krajów z nią sąsiadujących. Wiele firm korzystających z leasingu, mających swoją siedzibę na terenie Polski, swoją działalność biznesową prowadzi również na terenie Ukrainy, Rosji czy Białorusi. Trwający konflikt zbrojny postawił dla dużej części przedsiębiorców ogromne znaki zapytania w kwestii możliwości i ryzyk dotyczących korzystania z samochodów objętych umową leasingu.
Temat stał się głośny pod koniec marca, gdy Związek Polskiego Leasingu opublikował oświadczenie dotyczące ryzyk pojawiających się obecnie w związku z wykorzystywaniem środków transportu w ruchu międzynarodowym w sytuacji konfliktu zbrojnego za wschodnią granicą Polski i poniesienia przez leasingobiorców ewentualnych finansowych konsekwencji, jak również kwestii ubezpieczeniowych z tym związanych. Po publikacji tego oświadczenia u wielu przedsiębiorców posiadających samochody objęte umową leasingu pojawiło się bardzo ważne pytanie: kto ponosi odpowiedzialność za utratę przedmiotu leasingu na skutek działań wojennych.
Korzystający właścicielem
Umowa leasingu została uregulowana w kodeksie cywilnym (dalej: k.c.). Kwestię utraty przedmiotu leasingu reguluje art. 7095 k.c., stanowiąc w par. 1: „Jeżeli po wydaniu korzystającemu rzecz została utracona z powodu okoliczności, za które finansujący nie ponosi odpowiedzialności, umowa leasingu wygasa”. W par. 2 zaś dodano: „Korzystający powinien niezwłocznie zawiadomić finansującego o utracie rzeczy”.
Powyższe brzmienie art. 7095 k.c. oraz stanowisko doktryny w tym zakresie wskazują, że korzystający (czyli leasingobiorca) jest – w sensie ekonomicznym – właścicielem rzeczy. Zatem to on ponosi ryzyko jej przypadkowej utraty lub utraty ze względu na okoliczności leżące po jego stronie, a w tym ekonomiczny ciężar tego zdarzenia. Powyższe wynika m.in. z kredytowego charakteru świadczenia leasingodawcy oraz faktu, że finansujący (czyli leasingodawca) może odpowiadać tylko za własne działania.
Zawinione czy nie
Zgodnie z przedstawionym powyżej stanowiskiem leasingobiorca ponosi odpowiedzialność za przedmiot leasingu na skutek przypadkowej utraty bądź z powodu okoliczności przez niego zawinionych. Co więc z okolicznościami, za które leasingobiorca nie ponosi odpowiedzialności, jak np. konflikt zbrojny? Czy leasingobiorca ponosi odpowiedzialność za konflikt zbrojny w Ukrainie? Oczywiście za samo powstanie konfliktu nie. Jednak w tym miejscu powstaje kolejne pytanie, czy w przypadku gdy leasingobiorca ma wiedzę o trwającym konflikcie na terytorium Ukrainy i mimo to decyduje się tam udać, wykorzystując do tego przedmiot leasingu (samochód), to nadal nie będzie ponosił odpowiedzialności. W naszej ocenie w takiej sytuacji leasingobiorca, udając się do Ukrainy bądź na terytorium innego państwa objętego konfliktem zbrojnym, robi to na własną odpowiedzialność. Jest to okoliczność, za którą leasingodawca nie ponosi odpowiedzialności.
Wygaśniecie umowy, nie zobowiązań
W doktrynie przyjmuje się, że przedstawione powyżej ukształtowanie stosunku prawnego pomiędzy leasingodawcą a leasingobiorcą wynika z istoty takiej umowy i kredytowego charakteru świadczenia leasingodawcy. Odpowiedzialność leasingobiorcy z tytułu ryzyka utraty przedmiotu umowy leasingu powstaje w momencie jego wydania leasingobiorcy. Usprawiedliwieniem tego rozwiązania, niezwykle surowego dla leasingobiorców, jest dążenie do zrównoważenia znacznego ryzyka transakcji leasingowej, jakie ponosi leasingodawca. Na wiele lat (na czas trwania umowy leasingu) traci on bowiem z pola widzenia rzecz (czasem bardzo wartościową), której jest właścicielem.
W przypadku utraty przedmiotu leasingu z powodu okoliczności, za które leasingodawca nie ponosi odpowiedzialności, umowa wygasa. Jednak nie wygasają zobowiązania leasingobiorcy względem leasingodawcy. Jak bowiem stanowi art. 7095 par. 3 k.c., w razie wygaśnięcia leasingu w następstwie utraty przedmiotu leasingu leasingodawca może żądać od leasingobiorcy natychmiastowego zapłacenia wszystkich przewidzianych w umowie, a niezapłaconych rat, pomniejszonych o korzyści, jakie leasingodawca uzyskał wskutek ich zapłaty przed umówionym terminem wygaśnięcia umowy leasingu oraz z tytułu ubezpieczenia rzeczy, a także naprawienia szkody. Utrzymywanie umowy leasingu w razie utraty jej przedmiotu nie jest uzasadnione, skoro przedmiot ten nie może być już przedmiotem używania albo używania i pobierania pożytków przez korzystającego.
W orzecznictwie wskazuje się, że postanowienia umowy leasingu, na podstawie których leasingobiorca, w przypadku zniszczenia lub nienaprawialnego uszkodzenia przedmiotu umowy przez osobę trzecią, ponosi względem leasingodawcy odpowiedzialność odszkodowawczą, odpowiadającą nieuiszczonym do momentu rozwiązania umowy ratom leasingowym, pomniejszonym o odszkodowanie wypłacone leasingodawcy przez zakład ubezpieczeń, nie sprzeciwiają się ustawie, naturze umowy leasingu i zasadom współżycia społecznego.
Wyłączenie odpowiedzialności ubezpieczyciela
Jeśli chodzi zaś o kwestię ubezpieczenia, to odpowiedzialność ubezpieczyciela w przypadku szkody spowodowanej konfliktem zbrojnym reguluje umowa z firmą ubezpieczeniową oraz ogólne warunki ubezpieczenia. Powszechną praktyką wśród ubezpieczycieli jest wyłączenie ich odpowiedzialności za szkody spowodowane działaniami wojennymi, stanem wojennym, wojną domową, stanem wyjątkowym lub powstałe w czasie używania pojazdu w związku z określonymi w przepisach prawa obowiązkowymi świadczeniami na rzecz wojska lub innych podmiotów, a także zaistniałe wskutek udziału ubezpieczonego lub osoby uprawnionej do korzystania z przedmiotu ubezpieczenia w strajkach, rozruchach, zamieszkach, akcjach protestacyjnych, blokadach dróg czy aktach terroryzmu.
Wobec powyższego należy wskazać, że ponieważ z ekonomicznego punktu widzenia leasingobiorca jest właścicielem przedmiotu umowy leasingu, to on ponosi ryzyko jego przypadkowej utraty bądź utraty z powodu okoliczności leżących po jego stronie. Tym samym należy stwierdzić, że wyjazd np. do Ukrainy, w której obecnie trwa konflikt zbrojny, odbywa się na wyłączne ryzyko leasingobiorcy. Co do zakresu odpowiedzialności ubezpieczyciela to czytelnik powinien szukać odpowiedzi w ogólnych warunkach umowy, które dostępne są na stronach internetowych firm ubezpieczeniowych lub zostają załączone do umowy leasingu. Jednak z naszych doświadczeń wynika, że większość ubezpieczycieli w swoich ogólnych warunkach umowy wyłącza obecnie swoją odpowiedzialność za szkody spowodowane wszelkimi działaniami zbrojnymi.
Podstawa prawna
• art. 7095 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. ‒ Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1740; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 2459)