- Wszystkie odpady wjeżdżające na teren Polski będą objęte systemem SENT, tak jak wcześniej paliwa. Dzięki temu transportujące je pojazdy będą monitorowane znacznie lepiej niż obecnie - uważa Jacek Ozdoba, sekretarz stanu w Ministerstwie Klimatu i Środowiska.
Mimo różnych działań wymierzonych w przestępców środowiskowych wciąż borykamy się z problemem np. nielegalnego importu i składowania odpadów. Dlaczego?
Odpady to obszar podatny na funkcjonowanie środowiska przestępczego na całym świecie. Jak w kwestii większości przestępstw, motywacją oczywiście są pieniądze. W przypadku gospodarki odpadowej mówimy o gigantycznych kwotach i zyskach. Mechanizm jest prosty - to, co legalnie wymaga kosztów, nielegalnie pozwala na większe zyski. Naszym zadaniem jest więc działanie na kilku płaszczyznach, z jednej strony kontrole, a z drugiej - oczywiście - kary. Pierwszy przykład z brzegu: dziś dzięki zmianom inspektorzy ochrony środowiska mogą już swobodnie podejmować kontrole. Kiedyś musieli o tym uprzedzać. Co to za sens pytać potencjalnego przestępcę, czy tego dnia można go skontrolować? Przed 2015 r. stworzono eldorado dla nielegalnej działalności. Dziś szara strefa jest na celowniku.
Na początek wyjaśnijmy, co składa się na tę szarą strefę?
Między innymi przywóz odpadów z sąsiednich krajów. Porzucane są one w pojemnikach, np. w wynajmowanych magazynach czy pomieszczeniach gospodarczych, a nawet bezpośrednio w lesie. Świadczy to o tym, że takie nielegalne działania - odbywające się bez zezwolenia głównego inspektora ochrony środowiska, poza wszelkimi rejestrami, z pominięciem ewidencji podatkowej - w dzisiejszych warunkach wciąż są relatywnie łatwe i opłacalne. To właśnie ta grupa odpadów powoduje szczególnie dużo problemów dla samorządów i rodzi konieczność wydatków na ich unieszkodliwienie z funduszy Skarbu Państwa.
Co można zatem z tym zrobić?
Obecnie procedujemy największą od lat 90. nowelizację prawa w zakresie przestępstw środowiskowych. Mowa o kodeksie karnym, a także kodeksie wykroczeń. Z tytułu orzekanych kar za takie przestępstwa przez 10 lat przestępcy wpłacili tylko 1 mln zł na rzecz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska. Zmienimy to w tej nowelizacji i wprowadzimy obligatoryjność kar, a środki trafią np. na sprzątnięcie nielegalnych miejsc.
Musimy uszczelnić rynek gospodarowania odpadami. W tym celu, a także po to, by przeciwdziałać luce VAT w zakresie obrotu odpadami, we współpracy z Krajową Administracją Skarbową, podjąłem decyzję o zmianie rozporządzenia do ustawy o systemie monitorowania drogowego i kolejowego przewozu towarów. Będzie ona polegała na tym, że przedsiębiorstwa zajmujące się transgranicznym obrotem odpadami będą zobowiązane do rejestrowania każdego przewozu poprzez elektroniczną platformę PUESC Ministerstwa Finansów. Będzie to realizowane za pośrednictwem - oferowanego w ramach Platformy PentaTAX - modułu SENT (Systemu Elektronicznego Nadzoru Transportu). Jego administratorem jest KAS. Wszystkie odpady wjeżdżające do Polski będą objęte systemem SENT, tak jak wcześniej paliwa. Dzięki temu transportujące je pojazdy będą znacznie lepiej monitorowane niż obecnie. Kara więzienia w połączeniu z systemem SENT przyniesie efekty i zmniejszy szarą strefę.
Co będzie to oznaczać dla firm zajmujących się transgranicznym obrotem odpadami?
Nałożenie odpowiednio na podmiot wysyłający, podmiot odbierający oraz przewoźnika i pośrednika w obrocie odpadami obowiązku zgłoszenia przewozu w momencie jego rozpoczęcia, a także uzupełnienia i aktualizacji takiego zgłoszenia. Dodatkowo przewoźnicy zostaną zobowiązani do przekazywania danych geolokalizacyjnych, a kierujący do posiadania numeru referencyjnego oraz uruchamiania lokalizatora.
SENT zastosowano wcześniej jako uzupełnienie pakietu paliwowego. Jakich efektów spodziewacie się w odniesieniu do odpadów?
Usprawnienia kontroli nad transgranicznym przemieszczaniem odpadów. A także, co bardzo istotne, wzrostu wpływów z tytułu VAT. Efektem ukrócenia praktyk nieuczciwych przedsiębiorców będzie również wyrównanie szans konkurencyjnych podmiotów legalnie działających na rynku odpadowym.
Pakiet paliwowy Ministerstwa Finansów potwierdził skuteczność SENT. Dzięki niemu udało się zmniejszyć szarą strefę w branży paliwowej i w znacznej mierze zredukować związaną z nią lukę VAT. Tylko od kwietnia 2017 r. do czerwca 2020 r., na podstawie podejrzanych zgłoszeń trasy przewozu towarów wrażliwych, skarbówka przeprowadziła ponad 1,4 mln kontroli i wykryła ponad 16 tys. nieprawidłowości. W uzasadnionych przypadkach skutkowały one surowymi karami pieniężnymi.
Kiedy zmiany wejdą w życie i jakich kroków wymagają?
Chcemy, żeby przepisy te weszły w życie do końca roku. Obecnie zakończyliśmy prace projektowe, które prowadziły Główny Inspektorat Ochrony Środowiska oraz KAS. Kolejnym krokiem będzie ich przekazanie do konsultacji społecznych.
Co jeszcze planujecie w celu zwalczania zjawiska nielegalnego gospodarowania odpadami?
Niewykluczone, że w następnej kolejności tego rodzaju kontrolą obejmiemy również rynek obrotu odpadami niebezpiecznymi wytworzonymi na terenie Polski. Dodatkowo cały czas wzmacniam działania Inspekcji Ochrony Środowiska. W strukturach GIOŚ działa już departament zwalczania przestępczości środowiskowej, który koordynuje działania różnych służb w zakresie zwalczania przestępczości środowiskowej oraz wykonuje własne działania analityczne dla potrzeb prowadzonych postępowań przygotowawczych przez prokuraturę. Dzięki tej współpracy widzimy już pierwsze realne efekty w zakresie zwiększenia wykrywalności w tym obszarze. W najbliższym czasie powinno to przynieść efekt w kolejnych aktach oskarżenia, które zostaną skierowane przeciwko przestępcom środowiskowym.
Wróćmy do projektu dotyczącego przeciwdziałania przestępczości środowiskowej. Na jakim etapie są prace w tej sprawie?
Przypomnę, że celem projektu jest ochrona środowiska naturalnego przed przestępstwami lub wykroczeniami. Praktyka dowodzi, że obecne sankcje karne są niewystarczające, za często stosowane są kary w zawieszeniu. Trzeba więc zmienić przepisy. Kara musi być adekwatna do społecznej szkodliwości czynu. Największą nowelizację kodeksu karnego w sprawach dotyczących przestępców środowiskowych przygotowałem więc właśnie ze względu na efekt mrożący. Widmo wielu lat więzienia czy gigantycznych kar finansowych to nasza odpowiedź na zuchwałość przestępców.
Ale, aby skutecznie karać, trzeba poprawić efektywność w zakresie wykrywania sprawców. W związku z tym w projektowanych zmianach wprowadzamy rozszerzone uprawnienia Inspekcji Ochrony Środowiska w zakresie zwalczania przestępstw i wykroczeń przeciwko środowisku.
Projekt wprowadza też mechanizmy skłaniające przestępców środowiskowych do usuwania negatywnych skutków ich działań. Taką zachętą do naprawienia wyrządzonej szkody będzie np. możliwość zastosowania wobec sprawców, którzy usunęli skutki swojej przestępczej działalności, nadzwyczajnego złagodzenia kary, a nawet odstąpienia od jej wymierzenia. Zmiany te powinny wejść w życie na początku przyszłego roku.
Co jeszcze można zrobić w walce z nielegalnym przywozem i składowaniem odpadów?
Przypomnę, że mamy na koncie wiele działań wymierzonych w przestępczość odpadową. GIOŚ podpisał z komendantem głównym policji porozumienie, na mocy którego zawarto analogiczne porozumienia na poziomie regionalnym. Dzięki temu policja i Inspekcja Ochrony Środowiska współpracują w zwalczaniu przestępczości środowiskowej. Porozumienie umożliwia też szkolenia po to, by np. nauczyć policjantów, jak prawidłowo rozpoznawać rodzaje odpadów i jak zgodnie z prawem wygląda przepływ strumienia odpadów. Z kolei policjanci nauczą inspektorów, jak zbierać materiał dowodowy niezbędny do złożenia zawiadomienia o możliwości popełnienia przestępstwa. Poza tym intensyfikacja działań dotyczących zwalczania przestępstw środowiskowych znalazła się wśród priorytetów KGP na lata 2021-2023.
Stawiamy też na wzmocnienie współpracy z prokuraturą. Inspektorzy GIOŚ stale jako eksperci uczestniczą w postępowaniach przygotowawczych, by zebrane dowody umożliwiały wniesienie aktu oskarżenia wobec przestępców środowiskowych. W wyniku wniosków GIOŚ Prokuratura Krajowa przeanalizowała umorzone sprawy z zakresu przestępczości środowiskowej, część z nich wznowiono i przekazano do prowadzenia jednostkom wyższego stopnia. Dodatkowo istotne postępowania dotyczące przestępczości środowiskowej PK obejmuje własnym nadzorem.
Co więcej, z inicjatywy GIOŚ w każdym wojewódzkim inspektoracie ochrony środowiska utworzono grupę zadaniową do przeciwdziałania i wykrywania przestępstw przeciwko środowisku. Grupy te prowadzą zarówno samodzielne działania, jak i współpracują z organami ścigania, np. uczestnicząc w zespołach śledczych powoływanych przez prokuratorów. Chciałbym jeszcze wymienić uruchomienie na stronie GIOŚ elektronicznego formularza „zgłoś interwencję” do zawiadamiania o nielegalnych składowiskach odpadów. Do dziś otrzymaliśmy 734 zgłoszenia, z czego 236 już potwierdzono. Warto też wspomnieć o ogólnopolskiej akcji prewencyjnej kontroli transportów odpadów „Nielegalne odpady 2021”. Uczestniczą w niej, oprócz inspektorów IOŚ, funkcjonariusze policji, Inspekcji Transportu Drogowego, KAS oraz Straży Granicznej.
Jakie są efekty tej akcji?
Już w dniu jej inauguracji 1195 funkcjonariuszy i inspektorów ochrony środowiska skontrolowało 1039 pojazdów przewożących odpady, z czego 13 robiło to w sposób nielegalny. A np. w październiku w 93 punktach skontrolowano 957 transportów, z czego 321 zawierało odpady. Ujawniono 10 nielegalnych transportów - w tym osiem dotyczących międzynarodowego przemieszczania odpadów. W kontrolach uczestniczyło 560 funkcjonariuszy i inspektorów. Akcja ta potrwa do końca roku. Kontrole prowadzone są w sposób rotacyjny, również w porach nocnych. Kontrole transportów odpadów będą jednym z priorytetów IOŚ w 2022 r. i staną się stałym elementem działalności inspekcji.
Przypomnijmy, jakie zmiany legislacyjne już wprowadziliście.
Do tej pory w celu zwalczania mafii śmieciowej wprowadziliśmy m.in. katalog nowych uprawnień IOŚ oraz zaostrzyliśmy wiele przepisów dotyczących podmiotów gospodarujących odpadami, w tym formalne wymagania niezbędne do uzyskania decyzji dotyczącej przetwarzania czy zbierania odpadów. Podwyższyliśmy również kary administracyjne do 1 mln zł, a w przypadku recydywy nawet do 2 mln zł. Znowelizowaliśmy też art. 183 par. 1 k.k., dodając do katalogu postępowania z odpadami zbieranie oraz usunęliśmy trudne interpretacyjnie, nieostre zwroty, takie jak „istotne obniżenie” czy „w znacznych rozmiarach”. Ułatwiło to stosowanie przepisu w zakresie oceny znamion określonego w nim czynu zabronionego.
Jakie są efekty tych zmian?
Dzięki nim możemy zaobserwować stopniowy wzrost skuteczności inspekcji w zakresie ujawniania działalności mafii śmieciowej. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę na spadek liczby pożarów składowisk odpadów, których przyczyną były podpalenia. Co istotne, obecnie, w sytuacji epidemicznej, w kraju zanotowano wzrost rozpatrywanych interwencji o ponad 22 proc. (w 2019 r. rozpatrzono 4226, natomiast w 2020 r. było ich 5158). Dodatkowo zwiększyła się liczba zawiadomień dotyczących ujawnionych przestępstw środowiskowych, jakie IOŚ kieruje do organów ścigania. Tylko na poziomie departamentu zwalczania przestępczości środowiskowej GIOŚ złożono 16 zawiadomień do organów ścigania dotyczących przestępstw środowiskowych o skali ogólnokrajowej, prowadzonych przez zorganizowane grupy przestępcze.©℗
Rozmawiała Sonia Sobczyk-Grygiel
