Nieważność – jedna z podstawowych sankcji wadliwości czynności prawnej, prowadząca do usunięcia prawnych skutków wywołanych oświadczeniem woli od momentu, kiedy zostało ono złożone. Rozróżnia się nieważność bezwzględną i względną (określaną też jako wzruszalność czynności prawnych).
Umowa nie wywołuje skutków
Nieważność bezwzględna powoduje, że czynność prawna nie wywołuje żadnych skutków prawnych. Jest tak, jakby do niej nie doszło (np. umowa jest nieważna z mocy prawa). Do takiej nieważności dochodzi w następujących sytuacjach: kiedy czynność prawna została dokonana przez osobę pozbawioną zdolności do czynności prawnych, gdy dokonano czynności prawnej sprzecznej z prawem lub zasadami współżycia społecznego lub w celu obejścia prawa, w przypadku zawarcia umowy o świadczenie niemożliwe do spełnienia, gdy przy składaniu oświadczenia woli nastąpił brak świadomości lub swobody, np. wskutek choroby psychicznej, niedorozwoju umysłowego oraz innego rodzaju, chociażby przemijających, zaburzeń czynności psychicznych, jeżeli czynność prawna została dokonana dla pozoru, czyli strony potajemnie umówiły się, że ujawnione wobec osób trzecich oświadczenie woli nie wywoła skutków prawnych, jeżeli dokonano danej czynności bez zachowania formy szczególnej przewidzianej przez prawo pod rygorem nieważności. Nieważna jest także jednostronna czynność prawna dokonana w cudzym imieniu bez umocowania lub z przekroczeniem jego zakresu.
Na nieważność bezwzględną może powołać się każdy, kto ma w tym interes prawny. Sąd obowiązany jest brać ją pod uwagę z urzędu. Niedopuszczalne jest jej uzdrowienie w drodze konwalidacji (uznania za ważną z mocą wsteczną w przypadku spełnienia określonych przez ustawę warunków). Wyjątkowo dopuszcza się konwersję (prowadzi ona do uzdrowienia czynności prawnej poprzez zamianę zamierzonej czynności w inną ważną czynność) w przypadku pozorności.
Unieważnienie na wniosek
Nieważność względna polega na tym, że wadliwość czynności prawnej sama przez się nie powoduje jej nieważności. Jednak istnienie określonej wady uprawnia konkretną osobę (na nieważność względną może powołać się tylko wyraźnie wskazany przez ustawodawcę krąg podmiotów) do podważenia ważności. Jeżeli uprawniony skorzysta ze swojego prawa, czynność staje się nieważna od momentu jej dokonania. Sąd unieważnia wadliwą czynność prawną jedynie na wniosek. Dopuszczalne jest jednak przywrócenie mocy prawnej takiej czynności. Na nieważność względną można się powołać w przypadku istnienia następujących wad oświadczenia woli: błędu, podstępu, groźby.
Nieważność ex nunc (łac. od teraz) – nieważność czynności prawnej od momentu jej orzeczenia przez kompetentny organ. Skutki prawne wywołane przez czynność prawną przed wydaniem orzeczenia zachowują ważność, natomiast nieważne są wszystkie skutki prawne takiej czynności po wydaniu orzeczenia.
Nieważność ex tunc (łac. od wtedy) – nieważność czynności prawnej od momentu jej dokonania, wskutek czego nie wywołuje ona żadnych skutków, a te, które powstały, muszą zostać unieważnione.
Maria i Ryszard O. chcieli przysposobić 2-letnią Aleksandrę, córkę 17-letniej Ewy K. Wyraziła ona zgodę na przysposobienie jej dziecka już w szpitalu po porodzie, bez wskazania osoby przysposabiającego. Sąd stwierdził, że może dojść do przysposobienia bez zgody przedstawiciela ustawowego matki. Okoliczność, że matka dziecka jest ograniczona w zdolności do czynności prawnych, nie ma wpływu na skuteczność prawną jej oświadczenia o wyrażeniu zgody na przysposobienie dziecka (uchwała Sądu Najwyższego z 13 grudnia 1994 r., (sygn. akt III CZP 159/94).
Podstawa prawna
* Art. 14, 19, 58, 73, 76, 82, 83, 104 zd. 1 i art. 387 par. 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).