bezprawność

Bezprawność to przedmiotowa cecha czynu sprawcy, ujmowana jako sprzeczność z obowiązującymi zasadami porządku prawnego. Źródła tych zasad wynikają z:

* norm powszechnie obowiązujących – jako reguł postępowania wyznaczonych przez nakazy i zakazy wynikające z norm prawa pozytywnego, w szczególności prawa cywilnego, karnego, administracyjnego, pracy, finansowego itp.,
* nakazów i zakazów wynikających z zasad współżycia społecznego.

Istnieją, nie zawsze wprost wymienione w przepisach obowiązującego prawa, okoliczności wyłączające bezprawność czynu.

Wyłączenie bezprawności w prawie cywilnym

Prawo cywilne przewiduje bardzo różnorodne wyłączenia bezprawności działania. Do najważniejszych należą:

* obrona konieczna – polega na odparciu bezpośredniego bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro własne lub innej osoby. Źródłem zagrożenia jest w tym przypadku działalność człowieka (zamach), która niekoniecznie musi być zawiniona, ale zawsze bezprawna. Dobrem zagrożonym może być zarówno dobro majątkowe, jak i osobiste (np. życie, zdrowie, wolność, cześć). Obrony koniecznej nie można zastosować po zamachu lub przed spodziewanym zamachem. Zagrożenie jest bezpośrednie, gdy trwa w momencie podjęcia obrony. Środki konieczne oznaczają w tym przypadku środki niezbędne do odparcia zamachu. Jeżeli przy zachowaniu wszystkich wymienionych przesłanek stosujący wyrządzi napastnikowi szkodę, wówczas nie odpowie on za nią, ponieważ nie działał bezprawnie;
* stan wyższej konieczności – powstaje również w przypadku zagrożenia dowolnego dobra jakiejkolwiek osoby. Jednak źródłem tego zagrożenia nie jest zamach, a więc bezprawne działanie człowieka, ale rzecz lub zwierzę (np. rzucający się na człowieka pies). W takim przypadku, jeżeli w celu odwrócenia zagrożenia osoba zagrożona lub jakakolwiek inna zniszczyła albo uszkodziła rzecz albo zraniła lub zabiła zwierzę, nie ponosi odpowiedzialności za wyrządzoną w ten sposób szkodę. Dla uchylenia tej odpowiedzialności konieczne jest także, aby: sama nie wywołała niebezpieczeństwa, niebezpieczeństwu nie można było inaczej zapobiec, ratowane dobro było oczywiście ważniejsze od dobra zagrożonego (chodzi tu o ratowanie dobra wyższego rzędu);
* samopomoc – posiadacz gruntu może zająć cudze zwierzę, które wyrządza szkodę na gruncie, jeżeli zajęcie jest potrzebne do zabezpieczenia roszczenia o naprawienie szkody. Jeśli są spełnione te warunki, to zastosowanie samopomocy wyłącza bezprawność. Wyrządzenie szkody przy zastosowaniu samopomocy dozwolonej i zachowaniu granic, jakie wynikają z jej zastosowania, nie pociąga za sobą odpowiedzialności działającego;
* zgoda poszkodowanego – na działania ingerujące w sferę jego dóbr, w takim zakresie, w jakim poszkodowany może dysponować naruszonymi dobrami, np. zgoda na zabiegi lekarskie, udział w grach sportowych;
* wykonywanie własnych praw podmiotowych – np. właściciel gruntu nie może powoływać się na szkodę wynikającą z faktu, że użytkownik jego gruntu lub uprawniony z tytułu służebności gruntowej pozbawia go korzyści, jakie mógłby osiągnąć gospodarząc sam na gruncie.

Wyłączenie bezprawności w prawie karnym
W prawie karnym okoliczności wyłączające bezprawność czynu to takie, przy których czyn wypełniający znamiona przestępstwa nie jest jednak w rzeczywistości przestępstwem, ponieważ na mocy przepisu prawnego lub utartej praktyki działania takie uważane są za zgodne z prawem. Okoliczności te nazywane są kontratypami. Zalicza się do nich:

* obronę konieczną – polega ona na odpieraniu bezpośredniego bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro chronione prawem, przy użyciu środków koniecznych do odparcia tego zamachu i w sposób współmierny do niebezpieczeństwa zamachu. Takie działanie jest nie tylko legalne, ale wręcz społecznie korzystne i pożądane;
* stan wyższej konieczności – pozwala wyłączyć przestępność czynu polegającego na – w zasadzie sprzecznym z prawem karnym – poświęceniu jakiegoś dobra, jeżeli było to zachowanie podjęte w celu uchylenia bezpośredniego niebezpieczeństwa grożącego dobru chronionemu prawem, przy czym niebezpieczeństwa tego nie można było inaczej uniknąć (niż przez poświęcenie dobra), a dobro poświęcane nie przedstawia wartości oczywiście wyższej niż dobro ratowane.

W niektórych przypadkach może dojść do przekroczenia granic obrony koniecznej. Ma to miejsce wówczas, gdy broniący się stosuje sposób obrony, który nie był konieczny dla odparcia zamachu albo zachodzi sytuacja rażącej dysproporcji dóbr (np. ktoś zabija człowieka za to, że ten chciał mu ukraść rower). Jest to tzw. eksces intensywny.
Do przekroczenia granic obrony koniecznej może dojść także w przypadku tzw. ekscesu ekstensywnego, który polega na spóźnionym działaniu obronnym (gdy zamach już ustał) albo na działaniu przedwczesnym (tj. gdy zamach nie miał jeszcze charakteru bezpośredniego).

WARTO ZAPAMIĘTAĆ
W razie zastosowania środka niewspółmiernie silnego w stosunku do dokonywanego zamachu (przekroczenie obrony) nie mamy już stanu wyłączającego bezprawność działania i w związku z tym odpierający zamach odpowie za wywołaną takim działaniem szkodę. O tym, czy obrona była usprawiedliwiona, powinny decydować zasady współżycia społecznego.

WARTO ZAPAMIĘTAĆ
Na zajętym zwierzęciu służy ustawowe prawo zastawu dla zabezpieczenia należytego naprawienia uszczerbku posiadacza gruntu oraz kosztów żywienia i utrzymania zwierzęcia.

WARTO ZAPAMIĘTAĆ
Przekroczenie granic wyższej konieczności ma miejsce wówczas, gdy osoba sama wywołała stan bezpośredniego niebezpieczeństwa lub jeśli sprawca szkody miał możliwość zapobieżenia niebezpieczeństwu w inny sposób, a z tej możliwości nie skorzystał, np. poprzez zaniechanie zwrócenia się do organów państwowych o podjęcie odpowiednich działań ochronnych.

PRZYKŁAD
W mieszkaniu, które przylegało do lokalu Jana K., wybuchł pożar. Jednak nikogo w płonącym mieszkaniu nie było. Wobec tego Jan K. wyłamał drzwi do sąsiadów i zaczął gasić pożar, zalewając przy tym parkiet i meble. Jan K. nie odpowie jednak za uszkodzenie cudzego mienia, ponieważ działał w stanie wyższej konieczności.

Podstawa prawna
* Art. 423–424, art. 432 par. 1 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
* Art. 25–26 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. nr 88, poz. 553 z późn. zm.).