Ramowej części programu towarzyszy obszerny dokument określający szczegółowe zadania poszczególnych resortów i instytucji centralnych zaangażowanych w realizację polityki polonijnej. Dokument ten określa zadania na lata 2015-2016, po czym dwukrotnie będzie aktualizowany, wyznaczając zadania na lata 2017-2018 i 2019-2020.
Ocenia się, że poza Polską żyje 18-20 milionów Polaków i obywateli polskiego pochodzenia. Jedna trzecia z tej grupy to Polacy urodzeni w Polsce, reszta to osoby polskiego pochodzenia o różnym stopniu więzi z polskością. W XIX i XX wieku emigracja z Polski miała ustabilizowane kierunki – Stany Zjednoczone Ameryki Północnej (w 2012 r. polskie pochodzenie zadeklarowało 9 660 tys. osób), Ameryka Południowa (Brazylia – 1 500 tys. osób, Argentyna – 120 tys. osób). W ostatnim półwieczu większą dynamikę odnotowano w wyjazdach do Kanady (ok. 1 mln osób) i Australii (170 tys. osób). Spadła natomiast liczebność społeczności polskiej na Wschodzie.
Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej zdynamizowało proces migracji do państw UE. Poza Polską przebywa obecnie ponad 2 mln osób, które wyjechały z kraju w ostatnim dziesięcioleciu. Znaczna ich część przemieszcza się w ramach europejskiego rynku pracy.
W Europie Zachodniej przebywa obecnie ok. 4 200 tys. Polaków i osób polskiego pochodzenia w tym m.in.: Niemcy – 1 500 tys., Francja – 800 tys., Holandia – 200 tys., Belgia – 100 tys., Austria – 85 tys., Wielka Brytania – 800 tys., Włochy i Irlandia – po 150 tys., Szwecja i Norwegia – po 110 tys. Należy dodać, że ok. 1 mln osób polskiego pochodzenia żyje w państwach postradzieckich, w tym: Litwa – 200 tys., Białoruś – 295 tys., Ukraina – 144 tys., Kazachstan – 34 tys.
Przemiany demokratyczne, które nastąpiły po 1989 r. w Polsce były dla części Polonii i Polaków za granicą realizacją ich misji i działalności politycznej. Polonia amerykańska i kanadyjska aktywnie działały na rzecz przystąpienia Polski do NATO, natomiast cała Polonia rozproszona na świecie opowiedziała się za członkostwem Polski w Unii Europejskiej.
W ciągu ostatnich lat nastąpiły istotne zmiany w sferze realizacji zadań związanych z polityką na rzecz Polonii. Od 2012 r. środki budżetowe przeznaczone na współpracę z Polonią przejęło Ministerstwo Spraw Zagranicznych. Rząd wyodrębnił rezerwę celową, której środki pozwoliły skuteczniej realizować zadania państwa w dziedzinie współpracy z Polakami za granicą. Zwiększyła się również kwota środków wydatkowanych przez polskie placówki dyplomatyczno-konsularne na ten cel.
Państwo prowadzi aktywną politykę wobec Polonii i angażuje się w działania na rzecz zachowania więzi z Ojczyzną obywateli polskich i polskiego pochodzenia zamieszkałych za granicą oraz zapewnienia im opieki. Takie zapisy znajdują się w Konstytucji RP – jest to jeden z priorytetów polityki zagranicznej państwa. Jednym z instrumentów ułatwiających osiedlanie się w Polsce jest Karta Polaka. Jej posiadacz ma możliwość uzyskania zezwolenia na pobyt stały, a w dalszej perspektywie – otrzymanie obywatelstwa polskiego.
Strategicznymi celami polityki rządu wobec Polonii i Polaków za granicą są:
wspieranie nauczania języka polskiego oraz nauczania w języku polskim, propagowanie wiedzy o Polsce (wspieranie nauki języka w szkołach publicznych innych państw, tworzenie szkół społecznych);
zachowanie i umacnianie polskiej tożsamości i zapewnienie możliwości uczestnictwa w polskiej kulturze narodowej (oferty kulturalne, udział w przedsięwzięciach promujących kulturę narodową);
wzmacnianie pozycji środowisk polonijnych przez podnoszenie efektywności ich działania, pobudzanie aktywności i udziału w życiu publicznym w krajach zamieszkania oraz popularyzowanie wiedzy o przysługujących im prawach (organizacje polonijne, ochrona praw mniejszości polskich);
wspieranie powrotów Polaków do kraju, tworzenie zachęt do osiedlania się w Polsce osób polskiego pochodzenia (polityka informacyjna na temat np. spraw podatkowych i emerytalnych);
rozwój kontaktów – młodzieżowych, naukowych, kulturalnych, gospodarczych i sportowych oraz współpracy samorządów – z Polską (np. wspieranie biznesu polonijnego).
Rządowy program współpracy z Polonią i Polakami za granicą w latach 2015-2020 będzie realizowany we współpracy z ministerstwami, urzędami centralnymi oraz wojewodami. Partnerami rządu w realizacji polityki wobec Polonii i Polaków za granicą są m.in.: kancelaria prezydenta, komisje parlamentarne Sejmu i Senatu, samorządy terytorialne, organizacje międzyrządowe, stowarzyszenia polonijne i instytucje kościelne.
Podstawą programu jest partnerstwo z naszymi rodakami. Miarą zmiany podejścia był sam fakt przeprowadzenia dwumiesięcznych konsultacji społecznych programu, w ramach których napłynęło blisko 100 opinii i propozycji.
Jednym z ważnych kierunków działań rządu na rzecz Polonii i Polaków za granicą jest m.in. współdziałanie w dziedzinie kształtowania rzetelnego wizerunku Polski za granicą i rozwijania współpracy lokalnej – na poziomie samorządów, wyższych uczelni, instytucji kulturalnych i podmiotów gospodarczych. Osiągnięcie tych celów służy w równym stopniu Polsce i Polonii, wzmacniając jej autorytet w kraju zamieszkania.