Sąd Najwyższy interpretuje przepisy nie po myśli wierzycieli

Jeżeli wskutek postępowania upadłościowego dojdzie do umorzenia zobowiązania, które wprawdzie zostało zabezpieczone hipoteką, ale na nieruchomości osoby trzeciej, wówczas dojdzie do wygaśnięcia hipoteki. Tak uznał SN w niedawnej uchwale, która zapadła w składzie siedmiu sędziów - piszą Norbert Frosztęga, adwokat, partner w Zimmerman Sierakowski i Partnerzy i Wojciech Pustelnik, aplikant adwokacki w Zimmerman Sierakowski i Partnerzy.

Szeroko pojęte udzielenie finansowania zawsze wiąże się ryzykiem. Ten, kto angażuje środki pieniężne, bierze pod uwagę niebezpieczeństwo, że wskutek różnych okoliczności może nie osiągnąć zamierzonych zysków, a nawet stracić zainwestowane środki. Dlatego w praktyce obrotu kredytodawcy (czy inni finansujący) sięgają po różne rodzaje zabezpieczenia spłaty swoich wierzytelności. Wśród nich za najpewniejsze przyjęło się uznawać zabezpieczenie o charakterze rzeczowym, a w szczególności hipotekę. Jeżeli dłużnik nie reguluje swojego zobowiązania, to wierzyciel może zaspokoić się przynajmniej z nieruchomości obciążonej prawem hipotecznym i to niezależnie od tego, komu przysługuje prawo jej własności. W pewnych przypadkach, tak skuteczne wydawałoby się zabezpieczenie, nie będzie jednak gwarantowało możliwości zaspokojenia wierzytelności z nieruchomości obciążonej hipoteką.

Nie tak skuteczne

Sąd Najwyższy w uchwale składu siedmiu sędziów z 4 kwietnia 2023 r. (sygn. III CZP 11/22) wskazał, że jeżeli w następstwie postępowania upadłościowego dojdzie do umorzenia zobowiązania, które zostało wprawdzie zabezpieczone hipoteką, ale na nieruchomości będącej własnością kogo innego niż osoby, która zaciągnęła zobowiązanie, to dojdzie do wygaśnięcia hipoteki, a wierzyciel nie będzie mógł zaspokoić się z obciążonej wcześniej nieruchomości. Wniosek ten został wysnuty przez SN na podstawie następującego stanu faktycznego (przedstawionego tu w sposób uproszczony). Bank udzielił Z.P. (osobie fizycznej prowadzącej działalność gospodarczą) kredytu hipotecznego w wysokości ok. 660 tys. zł. Zabezpieczeniem jego spłaty była m.in. hipoteka ustanowiona na nieruchomości stanowiącej własność G.K. (osoba fizyczna). Sąd ogłosił upadłość Z.P. Następnie doszło do stwierdzenia zakończenia postępowania upadłościowego Z.P. i umorzenia w całości wierzytelności niezaspokojonych w postępowaniu upadłościowym, w tym wierzytelności banku.

Wątpliwości…

Wokół przypadków takich jak opisany powyżej zogniskowały się poważne wątpliwości natury prawnej. Rodzi się bowiem pytanie, czy wskutek umorzenia wierzytelności w postępowaniu upadłościowym wygasa hipoteka na nieruchomości osoby trzeciej, ustanowionej na zabezpieczenie tej wierzytelności.

Z jednej strony przepisy ustawy z 6 lipca 1982 r. o księgach wieczystych i hipotece (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 146; dalej: u.k.w.h.) przewidują zasadę, w myśl której wygaśnięcie wierzytelności zabezpieczonej hipoteką powoduje również wygaśnięcie hipoteki (art. 94 u.k.w.h.). Koreluje to z jej akcesoryjnym charakterem. Z drugiej jednak strony istota prawa hipotecznego polega właśnie na tym, aby w przypadku braku regulowania zobowiązań przez dłużnika (osobistego) wierzyciel mógł zaspokoić się z nieruchomości obciążonej hipotecznie i to niezależnie od tego, kto będzie jej właścicielem. Odpowiedź na pytanie jest dodatkowo utrudniona również z uwagi na specyfikę przepisów ustawy z 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1520; dalej: p.u.) i wyjątkowy sposób wygaśnięcia zobowiązania dłużnika (a zatem i odpowiadającej jej wierzytelności) ‒ umorzenie w toku postępowania upadłościowego.

Do wspomnianego umorzenia zobowiązań w postępowaniu upadłościowym może dojść wyłącznie wtedy, gdy procedura toczy się wobec osoby fizycznej. Umorzenie to następuje natomiast, poza wyjątkowymi sytuacjami, dopiero po wykonaniu przez upadłego planu spłaty wierzycieli. Chronologicznie najpierw sąd ogłasza upadłość niewypłacalnego dłużnika, następnie syndyk likwiduje (spienięża) jego majątek. Dopiero po zakończeniu tych czynności dochodzi do ustalenia planu spłaty wierzycieli (harmonogramu wskazującego, jak długo i w jakiej wysokości dłużnik będzie spłacał swoich wierzycieli, aby finalnie uzyskać umorzenie pozostałych zobowiązań), a następnie wykonywania planu spłaty przez dłużnika. Łącznie czynności te, wraz z okresem regulowania planu spłaty, zajmują najczęściej trzy, cztery lata. Nie ma wątpliwości, że w tym okresie wierzyciel upadłego, którego wierzytelność jest zabezpieczona hipoteką na nieruchomości osoby trzeciej, może dochodzić zaspokojenia z obciążonej nieruchomości. Przepisy regulują to zagadnienie klarownie.

Kontrowersje dotyczą więc wyłącznie stanu następującego po zakończeniu opisanych powyżej czynności, tj. gdy dochodzi już do zakończenia wykonywania planu spłaty wierzycieli przez dłużnika i umorzenia wierzytelności zabezpieczonej hipoteką.

…i rozbieżności w orzecznictwie

W orzecznictwie wykształciły się w tym zakresie przeciwstawne poglądy. Obrazuje to zwłaszcza przebieg omawianego ostatniego postępowania przed SN. Najpierw sprawą zajął się skład trzech sędziów SN. Stwierdził, że w sprawie występuje zagadnienie prawne budzące poważne wątpliwości i przekazał sprawę do rozstrzygnięcia powiększonemu składowi. Przy okazji tegoż przekazania (w formie postanowienia) skład trójkowy przedstawił jednak swoje stanowisko, twierdząc, że w przypadkach takich jak opisany powyżej nie dochodzi do wygaśnięcia hipoteki. Następnie sprawą zajął się skład siedmiu sędziów SN, który zajął stanowisko przeciwne i podjął uchwałę o następującej treści: „Umorzenie wierzytelności na podstawie art. 369 ust. 2 Prawa upadłościowego, w brzmieniu obowiązującym przed 1 stycznia 2016 r., skutkuje wygaśnięciem hipoteki na nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej, ustanowionej na zabezpieczenie tej wierzytelności”. Mimo że orzeczenie to zapadło na podstawie przepisów prawa upadłościowego w brzmieniu sprzed 2016 r., to niemal w pełni będzie można je odnieść także do obecnego stanu prawnego.

Znamienne skutki

Znaczenie uchwały podjętej przez SN jest dostrzegalne zwłaszcza wtedy, gdy poddamy analizie jej potencjalne skutki dla obrotu gospodarczego. Kierunek interpretacji przepisów obrany przez SN powoduje bowiem obniżenie stopnia pewności zabezpieczenia wierzytelności w postaci ustanowienia hipoteki. Wierzyciel będzie musiał liczyć się z tym, że w przypadku gdy nieruchomość obciążona przysługującą mu hipoteką nie jest własnością dłużnika, to w razie upadłości tego ostatniego czas wierzyciela na uzyskanie zaspokojenia z nieruchomości będzie ograniczony. Będzie on mógł dążyć do zaspokojenia się z nieruchomości tylko do chwili umorzenia zobowiązań dłużnika (w tym zabezpieczonej wierzytelności) w toku postępowania upadłościowego. W praktyce okres ten wcale nie zapewnia wierzycielowi komfortowego buforu czasowego na dochodzenie wierzytelności od właściciela nieruchomości obciążonej hipoteką. Wierzyciel będzie przecież musiał najpierw uzyskać tytuł wykonawczy (czyli najczęściej prawomocne orzeczenie sądu przeciwko dłużnikowi rzeczowemu), a następnie wszcząć i skutecznie zakończyć postępowanie egzekucyjne z nieruchomości. To ostatnie zaś cechuje się niemałym stopniem sformalizowania, a egzekwowanemu przysługuje wiele praw, które może instrumentalnie wykorzystać do przedłużenia postępowania. W szczególności może korzystać, bez żadnych podstaw merytorycznych, z przysługujących mu środków zaskarżenia decyzji kończących poszczególne etapy egzekucji z nieruchomości. Przeciągając postępowanie, dłużnik rzeczowy będzie liczył na to, że tymczasem dojdzie do umorzenia zobowiązań dłużnika osobistego, co – zgodnie z zapadłą uchwałą SN – spowoduje wygaśniecie także hipoteki, a w efekcie uchroni przed utratą (likwidacją) nieruchomości.

Wyścig z czasem

Powyższe zmagania mogą również przydarzyć się takiemu wierzycielowi, który udzielając finansowania dłużnikowi, zabezpieczył swoją wierzytelność hipoteką na nieruchomości stanowiącej własność tegoż dłużnika. Nic nie stoi bowiem na przeszkodzie, aby dłużnik rozporządził nieruchomością na rzecz osoby trzeciej po ustanowieniu nań hipoteki. Jeżeli w toku postępowania upadłościowego nie będzie podstaw do podważenia skuteczności takiej czynności (a w rzeczywistości może nie być, skoro z uwagi na obciążenie hipoteką nieruchomość nie będzie miała wartości egzekucyjnej dla wierzycieli, a tym samym przeniesienie nieruchomości może nie oznaczać jakiegokolwiek ich pokrzywdzenia), to wierzyciel hipoteczny znajdzie się w takiej sytuacji, jak ten wierzyciel, którego wierzytelność od samego początku była zabezpieczona na nieruchomości stanowiącej własność osoby trzeciej. Będzie musiał wziąć udział w swoistym wyścigu z czasem, czyli dążyć do realizacji praw hipotecznych, zanim dojdzie do umorzenia zobowiązań dłużnika osobistego w toku postępowania upadłościowego.

Niezależnie od powyższego trzeba zwrócić uwagę na potencjalne konsekwencje omawianej uchwały dla postępowań wszczętych przeciwko dłużnikom wyłącznie rzeczowym (właścicielom nieruchomości obciążonych hipoteką) oraz postępowań upadłościowych prowadzonych wobec dłużników, które zmierzają do umorzenia wierzytelności zabezpieczonej hipotecznie na nieruchomości osoby trzeciej. Zarówno w interesie dłużnika wyłącznie rzeczowego, jak i w interesie wierzyciela dysponującego zabezpieczeniem hipotecznym będzie celowe przedłużanie procedury „drugiej strony”. Wierzyciel hipoteczny może przedłużać postępowanie upadłościowe swojego dłużnika osobistego, aby jak najpóźniej miało miejsce wykonanie planu spłaty przez upadłego i umorzenie jego zobowiązań. W ten sposób będzie starał się zyskać czas na uzyskanie zaspokojenia z nieruchomości, w której księdze wieczystej widnieje jego hipoteka. Z kolei właściciel obciążonej nieruchomości będzie starał się torpedować postępowania wszczęte przeciwko niemu przez wierzyciela, licząc na to, że zanim wierzyciel uzyska zaspokojenie, dojdzie do umorzenia zobowiązań dłużnika osobistego, a tym samym wygaśnięcia hipoteki. Skutki takiego działania na pewno nie wpłyną korzystnie na sprawność postępowań w referatach sędziów, którzy będą musieli zmagać się z taką procesową wojną podjazdową. ©℗