Podstawowe zasady regulujące trwałość stosunków zobowiązaniowych zawarto w kodeksie cywilnym (dalej: k.c.). Zgodnie z art. 3531 k.c. strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Z art. 354 k.c. wynika zaś, że „dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje – także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. W taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel”.
Zasada trwałości umów
W orzecznictwie sądowym akcentuje się, że umowa jako wynik konsensusu stron stanowi wyraz ich uprawnienia do kształtowania własnej sytuacji prawnej, a prawa podmiotowe (roszczenia) wynikające z umowy powinny być respektowane przez kontrahenta. Zasada pacta sunt servanda znajduje potwierdzenie kodeksowe, np. w art. 353 par. 1 k.c. (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Szczecinie z 30 stycznia 2020 r., sygn. akt I ACa 716/19). Jednocześnie na uwagę zasługuje to, że ustawodawca dopuścił w pewnych sytuacjach możliwość modyfikacji postanowień już zawartej umowy. Wyrazem tego jest art. 3571 k.c., który mówi, że „jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy”.
Specyfika zamówień publicznych
Uszczegółowienie zasad zawierania umów dotyczących zamówień publicznych ma miejsce w regulacjach prawa zamówień publicznych (dalej: p.z.p.). Z podanych tam przepisów wynika m.in., że zamawiający i wykonawca wybrany w postępowaniu o udzielenie zamówienia obowiązani są współdziałać przy wykonaniu umowy w sprawie zamówienia publicznego w celu należytej realizacji zamówienia.
Co istotne, również w przypadku zamówień publicznych ustawodawca zdecydował się w pewnych uwarunkowaniach na odstępstwo od wspomnianej zasady trwałości umów. W art. 456 p.z.p. postanowiono, że zamawiający może odstąpić od umowy w terminie 30 dni od dnia powzięcia wiadomości o zaistnieniu istotnej zmiany okoliczności powodującej, że wykonanie umowy nie leży w interesie publicznym, czego nie można było przewidzieć w chwili zawarcia umowy, lub dalsze wykonywanie umowy może zagrozić podstawowemu interesowi bezpieczeństwa państwa lub bezpieczeństwu publicznemu. Zamawiający zyskał zatem szczególne uprawnienie do odstąpienia od umowy już zawartej z wykonawcą.
Powód musi być istotny
Ustawodawca nie konkretyzuje jednak okoliczności umożliwiających zastosowanie ww. uprawnienia. W praktyce będą więc decydować okoliczności konkretnego przypadku. Z orzecznictwa sądowego wynika, że istotna zmiana okoliczności może mieć swoje źródło w zdarzeniach zarówno natury faktycznej (np. odstąpienie przez gminę od umowy budowy szkoły związane z koniecznością natychmiastowej naprawy szkód popowodziowych), jak i prawnej. Przy czym zmiana okoliczności musi prowadzić do stanu, w którym wykonanie zamówienia nie leży w interesie publicznym. W najbardziej ogólnym ujęciu przyjąć należy, że chodzi o bezcelowość realizacji zamówienia dla interesu publicznego, którego realizację powinien zapewniać zamawiający jako podmiot realizujący zadania publiczne wynikające z przepisów prawa (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 7 lipca 2011 r., sygn. akt I ACa 13/11).
Podsumowując: w opisanych okolicznościach faktycznych gmina miała prawną możliwość odstąpienia od umowy zawartej z wykonawcą, a uprawnienie takie wynika wprost z prawa zamówień publicznych.
!Zasadzie „pacta sunt servanda” (umów należy dotrzymywać) przeciwstawia się klauzulę „rebus sic stantibus” (skoro sprawy przybrały taki obrót).
Podstawa prawna
•art. 3531, art. 354 oraz art. 3571 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. ‒ Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1740; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 1509)
•art. 456 ustawy z 11 września 2019 r. – Prawo zamówień publicznych (t.j. Dz.U. z 2021 r. poz. 1129; ost.zm. Dz.U. z 2021 r. poz. 1598)