Spółdzielnia jest dobrowolnym i samorządnym zrzeszeniem o zmiennym składzie osobowym i zmiennym funduszu udziałowym nieograniczonej liczby osób, które zrzeszyły się w celu wspólnego prowadzenia działalności gospodarczej dla zaspokajania swych potrzeb ekonomicznych, kulturalnych i socjalnych. W interesie swoich członków prowadzi wspólną działalność gospodarczą. Spółdzielnia prowadzi również działalność społeczną na rzecz swych członków i lokalnego środowiska społecznego. Działa na podstawie prawa spółdzielczego, statutu i przepisów szczególnych. Wyróżnia się kilka rodzajów spółdzielni, tj. mieszkaniowe, rolnicze, pracy, czy socjalną.
Każda spółdzielnia jest wyposażona w osobowość prawną, którą nabywa z chwilą wpisu do KRS. Spółdzielnia powstaje w oparciu o środki finansowe przekazywane na jej rzecz, głownie są to wpłaty pieniężne i inne składniki majątkowe wnoszone przez członków, a także dochody z innych źródeł. Majątek spółdzielni jest prywatną własnością jej członków. Z tym, że jest ona w zasadzie niepodzielna między członków w czasie trwania spółdzielni. Dopiero w przypadku likwidacji spółdzielni możliwy jest podział jej majątku.
Liczba założycieli spółdzielni nie może być mniejsza od dziesięciu osób, jeżeli założycielami są osoby fizyczne, i trzech, jeżeli założycielami są osoby prawne. W spółdzielniach produkcji rolnej liczba założycieli - osób fizycznych nie może być mniejsza od pięciu.
Spółdzielnia mieszkaniowa
Celem spółdzielni mieszkaniowej jest zaspokajanie potrzeb mieszkaniowych i innych potrzeb członków oraz ich rodzin poprzez dostarczanie członkom samodzielnych lokali mieszkalnych lub domów jednorodzinnych, a także lokali o innym przeznaczeniu. Przedmiot działalności spółdzielni określa jej statut.
Przedmiotem działalności spółdzielni mieszkaniowej może być:
• budowanie lub nabywanie budynków w celu ustanowienia na rzecz członków spółdzielczych lokatorskich praw do lokali mieszkalnych,
• budowanie lub nabywanie budynków w celu ustanowienia na rzecz członków odrębnej własności lokali mieszkalnych lub lokali o innym przeznaczeniu, a także ułamkowego udziału we współwłasności w garażach wielostanowiskowych,
• budowanie lub nabywanie domów jednorodzinnych w celu przeniesienia na rzecz członków ich własności,
• udzielanie pomocy członkom w budowie przez nich budynków mieszkalnych lub domów jednorodzinnych,
• budowanie lub nabywanie budynków w celu wynajmowania lub sprzedaży znajdujących się w tych budynkach lokali mieszkalnych lub lokali o innym przeznaczeniu.
Spółdzielnia może prowadzić również inną działalność gospodarczą na zasadach określonych w odrębnych przepisach i w statucie, jeżeli działalność ta związana jest bezpośrednio z realizacją wymienionych celów.
Spółdzielnia ma obowiązek zarządzania nieruchomościami stanowiącymi jej mienie. Może także zarządzać nieruchomością niestanowiącą jej mienia lub mienia jej członków na podstawie umowy zawartej z właścicielem.
Członkiem spółdzielni mieszkaniowej może być osoba fizyczna, nawet wtedy gdy nie ma zdolności do czynności prawnych lub ma ograniczoną zdolność do czynności prawnych. Członkami spółdzielni mogą być oboje małżonkowie, także w sytuacji gdy spółdzielcze prawo do lokalu albo prawo odrębnej własności lokalu przysługiwało tylko jednemu z nich. Małżonkowi członka przysługuje roszczenie o przyjęcie w poczet członków spółdzielni.
Członkiem spółdzielni może być także osoba prawna, jednakże takiej osobie nie może przysługiwać spółdzielcze lokatorskie prawo do lokalu mieszkalnego.
Członkowie spółdzielni, którym przysługują spółdzielcze prawa do lokali muszą uczestniczyć w pokrywaniu kosztów związanych z eksploatacją i utrzymaniem nieruchomości w częściach przypadających na ich lokale, eksploatacją i utrzymaniem nieruchomości stanowiących mienie spółdzielni przez uiszczanie opłat.
Spółdzielnia pracy
Spółdzielnia pracy jest tworzona w celu prowadzenia wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków. Spółdzielnię i jej członków musi łączyć stosunek pracy w postaci spółdzielczej umowy o pracę. Prawo zatrudniania, będące jednocześnie obowiązkiem członka jest prawem podmiotowym wynikającym wprost ze stosunku członkostwa. Odmowa nawiązania takiego stosunku jest naruszeniem istotnych praw i obowiązków wynikających z członkostwa. Jednak członek ma prawo do zatrudnienia zgodnie ze swymi kwalifikacjami zawodowymi i osobistymi stosowanie do aktualnych potrzeb i możliwości spółdzielni.
Za pracę w spółdzielni członek otrzymuje wynagrodzenie składające się z wynagrodzenia bieżącego ( określane według zasad wynagradzania za pracę) oraz udział w nadwyżce bilansowej przeznaczonej do podziału miedzy członków zgodnie ze statutem.
Spółdzielczy stosunek o pracę jest ściśle związany z członkostwem. Ustanie członkostwa pociąga za sobą wygaśnięcie stosunku o pracę. Rozwiązanie umowy o pracę w czasie trwania członkostwa jest niedopuszczalne, chyba że spółdzielnia ze względów ekonomicznych musi zmniejszyć zatrudnienie lub członek uzyska prawo do emerytury. Spółdzielnia może to zrobić bez wypowiedzenia tylko z przyczyn uzasadniających według przepisów kodeksu pracy takie rozwiązanie umowy bez winy pracownika. Statut spółdzielni może przewidywać zatrudnienie wszystkich lub niektórych członków nie na podstawie spółdzielczej umowy o pracę, lecz na podstawie umowy o pracę nakładczą, umowy zlecenia lub umowy o dzieło, jeżeli jest to uzasadnione rodzajem działalności spółdzielni. Członek spółdzielni może zostać wykreślony z rejestru jej członków, ale tylko wtedy, gdy pracował krócej niż przez rok z przyczyn niezawinionych przez spółdzielnię, utracił w znacznym stopniu lub całkowicie zdolność do pracy i nie ma w związku z tym w spółdzielni dla niego odpowiedniego stanowiska lub utracił pełną zdolność do czynności prawnych, bez której nie może być członkiem spółdzielni. Może też zostać wykluczony, ale wyłącznie, gdy umowa o pracę została z nim rozwiązana bez wypowiedzenia z jego winy lub w razie ciężkiego naruszenia obowiązków członkowskich bądź działania na szkodę spółdzielni.
Spółdzielnia socjalna
Spółdzielnia socjalna jest nowym typem spółdzielni pracy, która daje możliwość znalezienia pracy osobom zagrożonym wykluczenie społecznym, zgodnie z hasłem „praca zamiast zasiłku”. Przedmiotem działalności spółdzielni socjalnej jest prowadzenie wspólnego przedsiębiorstwa w oparciu o osobistą pracę członków. Tworzona jest przez minimum 5 osób fizycznych, będących bezrobotnymi, osobami uprawnionymi do korzystania z zatrudnienia socjalnego lub niepełnosprawnymi. Do stosunków łączących spółdzielnię z jej członkami stosuje się odpowiednio zasady obowiązujące w spółdzielniach pracy.
Rolnicza spółdzielnia produkcyjna
Celem działalności rolniczej spółdzielni produkcyjnej jest prowadzenie wspólnego gospodarstwa rolnego oraz działalności na rzecz indywidualnych gospodarstw rolnych członków. Spółdzielnia może również prowadzić inną działalność gospodarczą.
Członkami spółdzielni mogą być rolnicy, którzy są właścicielami lub posiadaczami samoistnymi gruntów rolnych lub dzierżawcami, użytkownikami lub innymi posiadaczami zależnymi gruntów rolnych. Członkami spółdzielni mogą być również inne osoby mające kwalifikacje przydatne do pracy w spółdzielni.
Do istoty spółdzielni produkcyjnej należy zaliczyć osobisty charakter pracy wykonywanej prze członków. Każdy z członków ma prawo i obowiązek pracować w spółdzielni w rozmiarze ustalanym corocznie przez zarząd, a za pracę należy mu się wynagrodzenie w formie udziału w dochodzie. Każdy z nich musi też wnieść wkład. Może to być wkład gruntowy lub pieniężny. Jeżeli członek wnosi grunt, wówczas należy mu się wynagrodzenie za użytkowanie tego gruntu przez spółdzielnię. Jeśli członek spółdzielni wnosi wkład pieniężny, np. : inwentarz żywy, pasze, materiał siewny, urządzenia, maszyny i narzędzia przydatne we wspólnym gospodarstwie; środki te są szacowane są według stanu i cen z dnia wniesienia. Wkłady pieniężne są oprocentowane w wysokości określonej w statucie. Członek ma prawo do corocznych odsetek, jakie powstaną dzięki oprocentowaniu. Może też liczyć na odzyskanie wkładu w gotówce w razie ustania członkostwa według stanu wkładu z daty wniesienia, ale według wartości z daty dokonania zwrotu.
Spółdzielnia kółek rolniczych
Spółdzielnia kółek rolniczych (usług rolniczych) powoływana jest w celu świadczenia usług dla rolnictwa i innych rodzajów usług wynikających z potrzeb środowiska wiejskiego. Taka spółdzielnia może również zajmować się wytwarzaniem środków i materiałów dla rolnictwa, przetwórstwem rolnym i produkcją rolną (prowadzeniem gospodarstwa rolnego). Członkami spółdzielni kółek rolniczych mogą być osoby prawne i osoby fizyczne. Jej założycielami powinny być minimum 3 osoby prawne lub 10 osób fizycznych.
Podstawa prawna
Ustawa z 16 września 1982 Prawo spółdzielcze, (Dz.U. Nr 30, poz. 210 ze zm.)
Ustawa z 27 kwietnia 2006 o spółdzielniach socjalnych (Dz.U. Nr 94, poz. 651 ze zm.)
Ustawa 15 grudnia 2000 o spółdzielniach mieszkaniowych, ( Dz.U. z 23 stycznia 2001 roku, Nr 4, poz. 27 ze zm.)