Obejście prawa polega na takim ukształtowaniu treści czynności prawnej, że z formalnego punktu widzenia nie sprzeciwia się ona przepisom prawa, ale w rzeczywistości zmierza do osiągnięcia celów zakazanych przez prawo. Inaczej mówiąc, strony tak kształtują stosunek prawny, aby osiągnąć cel, który przez prawo jest zabroniony.
Nieważność czynności prawnej
Czynność prawna mająca na celu obejście ustawy jest nieważna, z wyjątkiem sytuacji, gdy właściwy przepis przewiduje inny skutek. W szczególności ten, iż na miejsce nieważnych postanowień czynności prawnej wchodzą odpowiednie przepisy ustawy.
Pozorność
Obejście prawa jest zbliżone do innej instytucji prawa cywilnego, tj. pozorności. Pozorność polega na tym, że oświadczenie woli drugiej strony czynności prawnej składane jest dla pozoru. Oświadczenie dla pozoru składane jest za jej zgodą. W tym przypadku, jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności. Są to dwie różne klauzule generalne, które wykluczają się wzajemnie.
Czynność zawarta w celu obejścia prawa jest bezwzględnie nieważna. To oznacza, że czynność prawna ani nie wywołała, ani nie mogła wywołać żadnych skutków prawnych, które były zamierzone wolą stron. Ponadto nieważność ta powstaje z mocy samego prawa. Czynność prawna podjęta w celu obejścia prawa jest nieważna od samego początku, czyli od chwili dokonania.
Obejście prawa podatkowego
Na gruncie prawa podatkowego obejście prawa sprowadza się do kwestii oceny, kiedy mamy do czynienia z obejściem prawa podatkowego. Czy za obejście prawa podatkowego można uznać działanie podatnika w granicach prawa, które ma na celu zminimalizowanie obciążenia podatkowego (legalne działanie)? Czy też działanie poza granicami prawa mające na celu uchylenie się od opodatkowania w sposób nielegalny? Różnica między tymi dwiema formami jest taka, że w przypadku pierwszej podatnik tak kształtuje swoje interesy, żeby zapłacić jak najmniej. A w drugim przypadku działa poza prawem, żeby nie zapłacić nic, np. ukrywa dochody.
Organ podatkowy, dokonując ustalenia treści czynności prawnej, uwzględnia zgodny zamiar stron i cel czynności, a nie tylko dosłowne brzmienie oświadczeń woli. Jeżeli pod pozorem dokonania czynności prawnej dokonano innej czynności, skutki podatkowe wywodzi się z tej ukrytej czynności. Jeżeli z dowodów zgromadzonych w toku postępowania, w szczególności zeznań strony (chyba że strona odmawia składania zeznań), wynikają wątpliwości co do istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, z którym związane są skutki podatkowe, organ podatkowy występuje do sądu powszechnego o ustalenie istnienia lub nieistnienia tego stosunku prawnego lub prawa.
Jan Kowalski zawarł ze swoją córką umowę użyczenia mieszkania będącego jego własnością. Umowa została sporządzona na piśmie na 3 lata i była nieodpłatna. Jednak w mieszkaniu faktycznie zamieszkiwał przyjaciel córki, który ponosił ciężar opłat mieszkaniowych. Organy podatkowe uznały, że podatnik działał w celu obejścia prawa. Umowa została zawarta tylko po to, żeby przyjaciel córki mógł wynająć mieszkanie. Była to umowa najmu, za który podatnik powinien uiszczać podatek w związku z przychodem. Jednocześnie organ podkreślił, że zamiarem podatników było skorzystanie ze zwolnienia w podatku dochodowym. Używanie mieszkania na potrzeby własne lub członków rodziny podatnika nie podlega opodatkowaniu (nie ustala się wartości czynszowej jak przy użyczeniu nieodpłatnym obcej osobie).
Podstawa prawna
* Art. 58 i 83 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
* Art. 199a ustawy z dnia 29 sierpnia 1997 r. – Ordynacja podatkowa (t.j. Dz.U. z 2005 r. nr 8, poz. 60 z późn. zm.).