U progu białego szaleństwa. Arktyka i Antarktyka

Z rachunku krótkoterminowych zysków i strat różnym graczom wychodzi, że zanim polarno-klimatyczna bomba wybuchnie nam w twarz, da się jeszcze przez wiele lat robić to, co dotychczas, czyli intensyfikować eksploatację Arktyki i Antarktyki.

Bliski Wschód, Indo-Pacyfik, Ukraina – o tych rejonach globu mówi się dziś najwięcej w kontekście zagrożeń dla bezpieczeństwa międzynarodowego. Oczy sporej części specjalistów coraz częściej kierują się jednak także ku biegunom Ziemi. Na otaczających je zimnych i białych pustkowiach dojrzewają bowiem procesy, które mogą zdestabilizować nasz świat jeszcze bardziej niż Hamas, Putin czy chińskie ambicje podboju Tajwanu.

Łowcy i romantycy

Jeszcze całkiem niedawno mogło się wydawać, że na obszarach polarnych głównym lub nawet jedynym przeciwnikiem człowieka jest sama natura, wyjątkowo wymagająca, bezwzględna i okrutna. Tak przynajmniej mogły zakładać pokolenia wychowane na idealistycznych legendach i na książkach wybitnych polskich popularyzatorów tematyki polarnej, Aliny i Czesława Centkiewiczów. Zbiorową wyobraźnię kształtowali też piszący weterani podbiegunowych odkryć, tacy jak Norweg Fridtjof Nansen, laureat pokojowego Nobla, czy mniej znany, ale niezwykle interesujący i inspirujący Jan Nagórski – nasz rodak, który jeszcze przed I wojną światową, jako oficer w służbie carskiej, wykonał pierwsze loty nad Arktyką.

Mianem tym określa się północne obszary Ameryki i Eurazji oraz ocean pomiędzy nimi, łącznie ok. 26 mln km kw., z czego aż 14 mln km kw. stanowią morza. Sięgają tu terytoria lądowe Rosji, Kanady, Szwecji, Norwegii, Finlandii, Danii, Stanów Zjednoczonych oraz Islandii zamieszkałe przez zaledwie 4 mln ludzi, w tym nieco ponad 1 mln autochtonów. Antarktyka to ląd rozpostarty wokół bieguna południowego i niemal w całości skuty lodem (nawet parokilometrowej grubości), a także otaczające go zimne morza i położone na nich wyspy. Razem to około 50 mln km kw. niemal bez stałej populacji ludzkiej, za to z narastającą obecnością turystów, naukowców oraz… wojskowych, agentów wywiadu i biznesmenów.

Nazwy obszarów okołobiegunowych, którymi dziś się posługujemy, zawdzięczamy Arystotelesowi. On to ochrzcił Arktyką północne rejony świata (od greckiego słowa „arktos”, czyli „niedźwiedź”, w nawiązaniu do widocznego nad nimi gwiazdozbioru Wielkiej Niedźwiedzicy). A potem, domniemując istnienie na południu nieznanych mas lądu, które miały niejako „równoważyć” ciężar Europy, Azji i Afryki – nadał im miano „antyarktos ”.

Pierwsi ludzie pojawili się w Arktyce prawdopodobnie 4,5 tys. lat temu. Były to migrujące z Azji plemiona stopniowo zasiedlające północne obszary Syberii i Ameryki – protoplaści współczesnych Inuitów. Przez długie stulecia zapuszczali się w te rejony tylko okazjonalnie wikingowie oraz wielorybnicy, m.in. z Portugalii i Kraju Basków. Potem dołączyli angielscy kupcy, poszukując żeglownego szlaku z Europy do Chin, alternatywnego wobec trasy południowej, którą kontrolowały Hiszpania i Portugalia. Mimo determinacji i marynarskich talentów przegrali jednak wówczas batalię z mrozem.

Lodową krainę południa jako pierwszy miał ujrzeć, wedle ustnych przekazów maoryskich, pewien dzielny żeglarz z wyspy Rarotonga – Ui-te-Rangiora, a stało się to około 650 r. n.e. Europejscy żeglarze rzadko zapuszczali się w te rejony, choć mocno hipotetyczne zarysy antarktycznych lądów oznaczano na wielu mapach pochodzących z XV i XVI stuleci. Wreszcie u progu XIX w. zagościli tu łowcy fok.

Wtedy też postęp technologiczny stopniowo zaczął zwiększać szanse człowieka w rywalizacji z naturą. Lawinowo wzrosła liczba wypraw polarnych, na coraz lepszych statkach, z coraz bardziej dostosowanym do skrajnie trudnych warunków ekwipunkiem, bazując na szybko rosnącej wiedzy naukowej z zakresu meteorologii, oceanografii, glacjologii, ale też medycyny. I wreszcie w latach 1878–1879 szwedzki statek żaglowo-parowy „Vega” jako pierwszy przepłynął Przejście Północno-Wschodnie wiodące ze Skandynawii ponad syberyjskimi wybrzeżami, aż do Cieśniny Beringa. Przejście Północno-Zachodnie, czyli pomiędzy kanadyjskimi wysepkami arktycznymi i Alaską, pioniersko pokonał w latach 1903–1906 Norweg Roald Amundsen na małym żaglowcu „Gjøa”. A symboliczny gest – zdobycie bieguna północnego – przypadł w udziale członkom amerykańskiej wyprawy kierowanej przez Roberta Peary’ego, w roku 1909. Dokonali tego, poruszając się po lodzie saniami ciągnionymi przez psy. Pierwszym okrętem, który osiągnął ten punkt, był należący do US Navy atomowy, podwodny „Nautilus” (dopiero w 1958 r.!), zaś pierwszą jednostką, która dotarła na biegun północny drogą nawodną – radziecki lodołamacz „Arktika” w 1977 r.

Heroiczni i romantyczni odkrywcy wspomagani głównie kapitałem prywatnych przedsiębiorców i hobbystów (a stopniowo coraz częściej także obfitymi państwowymi subwencjami) eksplorowali równocześnie południe globu. Za przełomową pod względem naukowym uznaje się dziś belgijską wyprawę (z ważnym udziałem Polaków Henryka Arctowskiego i Antoniego Dobrowolskiego) z lat 1897–1899, która zdołała przezimować w Antarktyce. Biegun południowy zdobył zaś jako pierwszy Amundsen w roku 1911, minimalnie wygrywając wyścig z tragicznie zakończoną wyprawą Brytyjczyka Roberta Scotta.

Era Marsa

W połowie wieku XX na obszary polarne – zwłaszcza te arktyczne – wkroczyła wojna. Najpierw nieśmiało – w postaci walki o punkty obserwacji meteorologicznej (istotne dla tworzenia precyzyjnych prognoz pogody, ważnych zwłaszcza dla planowania wielkich operacji lotniczych, morskich i desantowych), później przy okazji organizowania słynnych konwojów do Murmańska, dzięki którym zachodni alianci skutecznie wspierali dostawami zmagający się z hitlerowską nawałą Związek Radziecki.

A potem, gdy żelazna kurtyna podzieliła świat na wrogie obozy Wschodu i Zachodu, nagle okazało się, że najkrótsza droga pomiędzy newralgicznymi rejonami USA i ZSRR (wytyczana dla strategicznych bombowców przenoszących głowice nuklearne) prowadzi właśnie nad Arktyką. Wtedy to na północnych wybrzeżach Azji i Ameryki jak grzyby po deszczu zaczęły rosnąć bazy wojskowe. Trend ten utrzymał się praktycznie do końca zimnej wojny. Kiedy zaś w roli kluczowego nośnika masowej zagłady pojawiły się międzykontynentalne rakiety balistyczne, ich bazy także często lokowano w Arktyce. Z lądu (gdzie stanowiły względnie łatwy do namierzenia i zniszczenia przez przeciwnika cel) przeniesiono je następnie na specjalnie przystosowane okręty podwodne zdolne do długoterminowego ukrywania się w głębinie, ale militarne znaczenie Arktyki bynajmniej przez to nie zmalało. ZSRR właśnie tam umieścił swoje najważniejsze aktywa strategiczne w postaci kolejnych generacji podwodnych kolosów z głowicami nuklearnymi. Z okolic Murmańska najłatwiej było bowiem radzieckim matrosom wyrwać się na otwarte wody całego świata w tajemnicy przed rywalami.

Gdy ZSRR implodował, a wraz z nim bipolarny system globalnego (nie)bezpieczeństwa, przez moment wydawało się, że obszary polarne staną się polem wyłącznie pokojowej kooperacji dla dobra ludzkości... Złudzenie prysło błyskawicznie. W pierwszej dekadzie XXI w. Rosja zaczęła przesuwać punkt ciężkości swej polityki arktycznej na kwestie wojskowe. W konsekwencji w tę samą stronę podążyły USA, a także Dania i Norwegia. Podobna tendencja rysuje się już z wolna w odniesieniu do Antarktyki. Wprawdzie wciąż obowiązują liczne konwencje międzynarodowe, opisujące jej szczególny status jako dobra wszystkich narodów, obszaru zdemilitaryzowanego i w dodatku chronionego ze względów przyrodniczych, ale mało kto ma złudzenia co do ich trwałości. Po prostu takie akty łatwo było podpisywać, gdy i tak brakowało technicznych możliwości podjęcia realnej rywalizacji. Próby „wydzielania” sobie prawem kaduka stref wpływów i tak były zresztą w przeszłości podejmowane, m.in. przez Wielką Brytanię, Australię, Argentynę, Chile i Rosję. Na razie – bez poważnych konsekwencji dla bezpieczeństwa i współpracy naukowej. Teraz, gdy do gry wchodzą Chińczycy i Amerykanie, którzy niewątpliwie szykują się do kolejnych etapów nowej rywalizacji na skalę globalną, status „wspólnego dobra” ma małe szanse, by się utrzymać.

Przyszłe konflikty w obszarach polarnych napędzać będą przede wszystkim bogactwa naturalne. Samo dno morskie Arktyki kryje co najmniej 90 mld baryłek ropy i prawie 2 bln m sześc. gazu ziemnego, a do tego rudy wielu cennych dla współczesnego przemysłu metali. Zasoby Antarktyki są zaś najprawdopodobniej znacząco większe.

Po drugie – szlaki handlowe. Zwłaszcza Przejście Północno-Wschodnie jest atrakcyjne, bo możliwość korzystania z niego skraca trasę z głównych portów Europy i Ameryki do Azji w niektórych przypadkach nawet o połowę, a to oznacza miliardowe oszczędności przewoźników i w dodatku zwalnia ich z trosk (i kosztów) związanych z wojnami, zamachami i napadami piratów, charakterystycznymi dla innych popularnych dróg morskich. Wreszcie Arktyka i Antarktyka są wielkimi laboratoriami pozwalającymi testować różne rozwiązania techniczne, organizacyjno-logistyczne i prawne przed już majaczącym gdzieś w perspektywie wielkim skokiem nowych konkwistadorów. Wszak warunki obszarów polarnych pod wieloma względami przypominają i mogą symulować te, które panują w Kosmosie – od skrajnie niskich temperatur, poprzez duże odległości od baz, aż po tworzenie ad hoc (i nierzadko metodą faktów dokonanych) nowych regulacji prawnych i politycznych, tak w relacji pomiędzy państwami, jak i na styku podmiotów publicznych i komercyjnych. Tego wszystkiego raczej nie da się przeprowadzić drogą wyłącznie pokojową.

Strategie przyszłości

Na dokładkę globalne ocieplenie z roku na rok zmniejsza pokrywę lodową wokół obu biegunów – to z jednej strony cieszy potencjalnych zdobywców, bo ułatwia żeglugę arktyczną i antarktyczną cywilnym i wojskowym jednostkom niebędącym lodołamaczami. Czyni też bardziej dostępną i tańszą eksploatację bogactw naturalnych. Z drugiej jednak strony na już użytkowanych gospodarczo i militarnie terytoriach rodzi pewne problemy. Widać to bardzo wyraźnie na rosyjskiej dalekiej Północy: instalacje posadowione na wiecznej (wydawało się) zmarzlinie coraz częściej wymagają poważnych prac inżynierskich, bo toną w miękkim błocie. Moskwie brakuje zaś i pieniędzy, i odpowiednich technologii, by przeprowadzić taką operację ratunkową na dużą skalę. Tymczasem w północnych regionach kraju wydobywało się do niedawna niemal 90 proc. gazu, 60 proc. ropy naftowej oraz spore ilości kobaltu, miedzi, niklu czy platyny.

Topnienie lodów Arktyki, a zwłaszcza Antarktyki, przybliża cały świat do naturalnych katastrof na niewyobrażalną skalę. Zagrożone zniknięciem pod wodą są liczne wyspiarskie państewka Pacyfiku, czym bogaty „pierwszy świat” oraz Rosjanie i Chińczycy jeszcze się niezbyt przejmują. W drugiej kolejności na swój potop czekają jednak nadbrzeżne metropolie wielu kontynentów ze swymi portami handlowymi, bazami marynarek wojennych, wieżowcami i luksusowymi willami. Co więcej, zwiększona ilość relatywnie ciepłej wody z topniejących lodowców poważnie zakłóca naturalną cyrkulację w oceanie, a w konsekwencji także prądy morskie i cykle biologiczne, co z kolei może drastycznie zmienić warunki życia wielu społeczności ludzkich, rujnując rolnictwo i rybołówstwo lub prowokując gwałtowne zjawiska pogodowe.

Teoretycznie ta świadomość powinna doprowadzić jak najszybciej do wielkiego międzynarodowego porozumienia na rzecz zatrzymania i odwrócenia negatywnych trendów, ale takie rzeczy to niestety tylko w jakimś idealnym świecie... W naszych realiach biznesowych i politycznych wciąż decyduje bardzo krótkoterminowy rachunek strat i zysków. Z niego zaś różnym graczom najwyraźniej wychodzi, że zanim polarno-klimatyczna bomba wybuchnie nam w twarz, da się jeszcze przez wiele lat robić to co dotychczas, tylko znacznie bardziej – czyli intensyfikować eksploatację Arktyki i Antarktyki, do granic zbrojnego konfliktu o zasoby albo nawet dalej, by tylko powiększać swe bogactwa i władzę. Resztą niech się martwią wnuki.

Owszem, czyni się gesty. Sekretarz generalny ONZ Antonio Guterres udał się niedawno z prezydentem Chile Gabrielem Boriciem na Antarktydę, aby obserwować tam wpływ rosnących temperatur na środowisko i zdać sprawę Szczytowi Klimatycznemu COP28 w Dubaju z rozmiaru dziejącej się katastrofy. Złośliwi internauci sugerowali wprawdzie dostojnikom bezemisyjną podróż kajakiem, ci jednak wybrali samolot chilijskich sił powietrznych.

Tymczasem ChRL wznowiła – po pandemijnym antrakcie – budowę swej kolejnej, wielkiej stacji antarktycznej, oficjalnie badawczej, ale wedle raportów wywiadowczych kilku państw wyraźnie dostosowanej do celów militarnych. W wersji minimum jej przyszłe zadania obejmą gromadzenie danych szpiegowskich dotyczących m.in. australijskiego centrum kosmicznego w Arnhem, a także kontrolę własnych satelitów i zakłócanie komunikacji cudzych. W wersji maksimum możliwe jest też stałe ulokowanie tam sporych sił lądowych i lotniczych. Stacja, odległa zaledwie o 320 km od McMurdo, największej w regionie bazy amerykańskiej, wraz z nabrzeżem i ze stosowną infrastrukturą dla wciąż rozbudowywanej flotylli chińskich lodołamaczy Xuelong ma być gotowa w roku 2024. Trudno zakładać, że USA i ich sojusznicy, a także np. Indie, pozostawią tę aktywność Pekinu bez odpowiedzi. Tym bardziej że wierny wasal Chińczyków, czyli Rosja, też nie zaniedbuje swej aktywności w Antarktyce. W mijającym roku działał tam np. należący do państwowej spółki poszukiwawczej RosGeo statek badawczy „Akademik Aleksandr Karpińskij”. W ramach szeroko zakrojonego programu przygotowania do wydobycia surowców z szelfu kontynentalnego operował na akwenie, którego węglowodorowy potencjał jest szacowany na 70 mld t. Rosjanie niewiele sobie robili z protestów organizacji ekologicznych, a władze Republiki Południowej Afryki, w której portach bazowała jednostka, starannie przymykały oczy na wszelkie kontrowersje związane z naruszeniem zakazującego tego typu działań Układu Antarktycznego z 1998 r. Nietrudno powiązać to z rosnącym politycznym uzależnieniem władz bankrutującej RPA od Rosji i Chin, a także ze wspólnymi ćwiczeniami marynarek wojennych tych trzech krajów, które się niedawno odbyły.

Dzieje się też w Arktyce. Rosja stale i wyjątkowo konsekwentnie wzmacnia tam swoje zdolności wojskowe, a korzystają z tego także Chiny. Podtrzymuje też roszczenia do uznania większej części wód arktycznych – aż po biegun – za swoją wyłączną strefę ekonomiczną. Opiera to na badaniach podwodnego Grzbietu Łomonosowa – jakoby przedłużenia rosyjskiego szelfu kontynentalnego. Rzecz w tym, że analogiczne teorie, oczywiście interpretowane na swoją korzyść, wysuwają również Kanada i Dania. A obok stają ze swoimi aspiracjami nie tylko USA, lecz także Unia Europejska, Norwegia i Japonia. I piszą kolejne strategie, coraz jaśniej określające plany zdecydowanej rywalizacji o arktyczne zasoby, a także tworząc instrumenty do takich działań, nie tylko cywilne, ale przede wszystkim militarne.

Na obu biegunach zegar Historii tyka coraz głośniej i coraz szybciej. Niestety, jest prawdopodobnie jedynie kwestią czasu, kiedy okaże się elementem bomby. Pytanie tylko, czy prędzej odpali ją sama natura, czy jednak ludzie. ©Ⓟ