RPO: Świętość kadencji sędziów TK nie jest bezwzględna [WYWIAD]

Istnieje podstawa prawna do wzruszenia uchwał powołujących trzech sędziów Trybunału Konstytucyjnego – mówi prof. Marcin Wiącek, rzecznik praw obywatelskich.

Punkt wyjścia jest taki, że trzech sędziów Trybunału Konstytucyjnego zostało w 2015 r. wybranych na wadliwej podstawie prawnej. W sposób jednoznaczny zostało to stwierdzone w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego w latach 2015–2016 i w wyroku Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Zapewne niebawem zostanie to potwierdzone także przez Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej. Rolą władzy publicznej jest naprawienie tej sytuacji, wykonanie tych orzeczeń i przywrócenie Trybunału Konstytucyjnego do stanu, w którym jego skład nie będzie budził wątpliwości.

Istnieje podstawa prawna do wzruszenia uchwał powołujących trzech sędziów Trybunału Konstytucyjnego.

Zgodnie z art. 190 ust. 4 konstytucji, jeżeli Trybunał Konstytucyjny wypowiada się o niekonstytucyjności jakiejś normy prawnej, to rolą organów odpowiedzialnych za stosowanie prawa jest wykonanie tego wyroku również w indywidualnych sprawach. Trybunał Konstytucyjny wydał kilka orzeczeń w latach 2015–2016. Przede wszystkim chodzi o wyrok z 9 grudnia 2015 r. o sygnaturze K 35/15. Dotyczył on przepisu, który tworzył ustawową podstawę do ponownego zgłoszenia kandydatów do TK przez Sejm ósmej kadencji. Ten przepis został uznany za niezgodny z konstytucją w zakresie odnoszącym się do trzech sędziów. Wyrok, o którym mowa, pozwala na uruchomienie mechanizmu przewidzianego w art. 190 ust. 4 konstytucji, zakładającego, że jeśli doszło do wydania rozstrzygnięcia na podstawie niekonstytucyjnego przepisu, to istnieje wręcz obowiązek restytucji tej sytuacji. Czyli np. jeśli na podstawie niekonstytucyjnego przepisu został wydany wyrok sądu, to zachodzi podstawa do uchylenia tego wyroku. Analogicznie – na podstawie wyroków TK, odczytywanych w związku z art. 190 ust. 4, istnieje podstawa prawna do wydania uchwały Sejmu wzruszającej uchwały powołujące tych trzech sędziów.

Nie mogę opierać się na założeniu, że organy państwa nawzajem nie uznają istnienia swoich decyzji. Więc tu muszę powstrzymać się od komentarza. Z prawnego punktu widzenia sytuacja jest taka, że trzech sędziów wybrano zgodnie z prawem w październiku 2015 r., ale nie stworzono im możliwości orzekania, ponieważ nie został spełniony warunek ustawowy odebrania ślubowania. Sytuacją zgodną z prawem i uzdrawiającą sytuację w Trybunale Konstytucyjnym byłoby odebranie ślubowania od tych trzech osób.

Nie ma obecnie podstaw prawnych do generalnego kwestionowania orzeczeń Trybunału Konstytucyjnego opublikowanych w Dzienniku Ustaw. Wzruszenie wyroku Trybunału Konstytucyjnego wymagałoby stworzenia podstawy ustawowej. Taka jest zasada prawa sądowego, że wyrok sądu, nawet wydany w wadliwym składzie, nie może być swobodnie uznany za nieistniejący czy niebyły przez każdą osobę czy instytucję. Wzruszenie wyroku jest dopuszczalne we właściwej procedurze. To standard postępowania cywilnego, karnego czy przed sądem administracyjnym. Taki standard odnosi się również do orzeczeń TK. Jeżeli zatem jest orzeczenie TK, które zafunkcjonowało w obrocie prawnym – a tu mamy z tym do czynienia – to jego wzruszenie, nawet jeżeli ono ma wady, o których mówimy, wymaga procedury. Mogłaby więc zostać wprowadzona procedura wznowienia postępowania przed Trybunałem Konstytucyjnym, otwierająca drogę do ponownego rozstrzygnięcia sprawy. Tylko to wymagałoby podstawy ustawowej. Dodam, że w niektórych innych krajach obowiązują procedury umożliwiające wznowienie postępowania przed sądami konstytucyjnymi.

Wydanie orzeczenia w składzie niewłaściwie osadzonym, czyli z udziałem któregoś z tych trzech sędziów. Po wznowieniu postępowania powstałaby możliwość wydania ponownego orzeczenia w sprawie. Helsińska Fundacja Praw Człowieka wydała raport dotyczący wyroków TK wydanych w wadliwym składzie. Jest ich ponad 80, natomiast większość z nich nie budzi wątpliwości merytorycznych.

Trybunał Konstytucyjny, oczywiście w prawidłowym składzie.

Regułą procedury wznowienia postępowania jest to, że jest ona wszczynana na skutek skargi uczestnika postępowania. Tak jak jest np. w postępowaniu cywilnym czy karnym. Wyobrażam sobie więc, że ustawa, która wprowadza wznowienie postępowania przed TK, zawiera przepis przejściowy mówiący, że na wyroki wydane od 2015 r. z udziałem tych trzech sędziów każdy z uczestników postępowania może złożyć skargę o wznowienie w określonym z góry terminie. Może, ale nie musi.

Ten wyrok można by było wzruszyć z uwagi na skład, w jakim został wydany, w trybie wznowienia postępowania, jeśli wprowadzono by taką procedurę. Dodam też, że skutki wszystkich wyroków TK są na potrzeby konkretnych spraw ustalane przez sądy. W orzecznictwie są zaś podnoszone argumenty, że ostateczność i moc powszechnie obowiązująca wyroku TK wydanego w wadliwym składzie mogą być nieco inaczej oceniane niż w przypadku wyroków, które nie budzą takich zastrzeżeń.

Nie. Konstytucja posługuje się pojęciem prawomocności i ostateczności również w odniesieniu do decyzji administracyjnych i orzeczeń sądów. Nikt zaś nie kwestionuje tego, że dopuszczalne jest wznowienie postępowania administracyjnego czy sądowego. Nie widzę powodów, dla których ostateczność w rozumieniu art. 190 konstytucji miałaby być rozumiana inaczej. Orzeczenie TK może być – podobnie jak orzeczenie sądowe czy decyzja administracyjna – obarczone takimi wadami, które wymagają przełamania zasady prawomocności i wyeliminowania orzeczenia z obrotu prawnego. Tak jak można wyjątkowo wyeliminować ostateczną decyzję administracyjną czy prawomocny wyrok sądu, tak samo można wyeliminować ostateczny wyrok TK. Tylko w tej chwili brakuje do tego podstawy w ustawie.

Należy wykonać orzecznictwo europejskie. Powinno dojść do uchwalenia ustawy zmieniającej zasady powoływania sędziów do KRS. Dopuszczalne byłoby skrócenie kadencji osób zasiadających w tej chwili w KRS z uwagi na istotne zastrzeżenia dotyczące KRS, formułowane przez europejskie trybunały. Skoro te zastrzeżenia dotyczą ustawy, tj. nowelizacji z 2017 r., to ich wyeliminowanie wymagałoby podstawy ustawowej.

Świętość kadencji nie jest bezwzględna. Ona zależy od prawidłowości podstawy prawnej do jej rozpoczęcia. Tymczasem podstawa prawna wyboru 15 członków KRS jest niezgodna z europejskimi standardami niezależności władzy sądowniczej. W orzecznictwie TK od dawna wskazywano, że wadliwość podstawy prawnej wyboru czy powołania może być wyjątkowo przyczyną skrócenia kadencji.

W tym wyroku oceniono zgodność tych przepisów z konstytucją, ale nie z europejską konwencją praw człowieka czy prawem europejskim. A może być tak, że przepis jest uznany przez TK za zgodny z konstytucją, a europejskie trybunały stwierdzają, że doszło do naruszenia konwencji europejskiej czy prawa unijnego. Takie sytuacje się zdarzały w przeszłości. Podam przykład – obowiązek autoryzacji wywiadów prasowych. Był wyrok TK o zgodności tego obowiązku z konstytucją, natomiast ETPC ocenił sprawę inaczej. Ten sam człowiek wystąpił ze skargą do TK i przegrał, po czym wniósł skargę do Strasburga i tam wygrał. Wyrok TK akceptujący określone rozwiązanie ustawowe nie zwalnia państwa z obowiązku wykonania orzeczeń trybunałów europejskich.

Nie ma orzeczenia ani ETPC, ani TSUE, ani SN, ani NSA, z którego by wynikało, że osoby powołane na wniosek KRS od 2018 r. nie są sędziami. Są to osoby, które mają w świetle prawa status służbowy sędziego, choć jest to status obarczony pewnymi wadami.

Skoro są to osoby mające status sędziego, to złożenie ich z urzędu albo przeniesienie na niższe stanowisko wymaga spełnienia pewnych standardów. Wynikają one z orzecznictwa ETPC i art. 180 ust. 2 konstytucji, który mówi, że sędziego można złożyć z urzędu albo przenieść na niższe stanowisko, ale wyłącznie orzeczeniem sądu, wydanym na podstawie ustawy. To jest w pewnym sensie podważenie prerogatywy prezydenta w zakresie nominacji sędziowskich, ale dopuszczone przez konstytucję.

Mamy w tej chwili ok. 2,3 tys. sędziów powołanych od 2018 r. Każda z tych osób pozostaje w stosunku służbowym, w związku z czym złożenie z urzędu lub przeniesienie na niższe stanowisko byłoby możliwe decyzją sądu. Powody takiej decyzji mogłyby się wiązać z procedurą powołania, czyli np. udowodnionym brakiem gwarancji apolityczności w postępowaniu konkursowym. Ale to powinno być przeprowadzone lege artis, zgodnie ze standardem, o którym powiedziałem.

Jeżeli będziemy mieli grupę sędziów negatywnie zweryfikowanych – czyli takich, którzy albo stracą urząd, albo zostaną przeniesieni na stanowisko zajmowane przed awansem – to wtedy prawo powinno dawać czas i możliwość stronom orzeczeń, wydanych z udziałem tych osób, do wznowienia postępowania i ponownego zbadania sprawy w warunkach zgodnych ze standardem niezawisłości i niezależności.

Jeżeli strony wyroku akceptują to, że wyrok został wydany w warunkach wątpliwych z punktu widzenia niezawisłości i niezależności sądu, to co do zasady nie powinno się takich spraw wszczynać z urzędu, a jedynie na skutek skarg uczestników postępowań. ©℗