Najnowsza nowelizacja kodeksu wyborczego wzbudziła olbrzymie kontrowersje na etapie prac legislacyjnych. Spory były naprawdę gorące. A to, co ostatecznie uchwalono, ma istotne znaczenie nie tylko dla wyborców, lecz także dla gmin, bo to właśnie jednostki samorządu lokalnego muszą się przygotować na nowe obowiązki i znaczne wydatki.

Szczególnym wyzwaniem mogą być przepisy wprowadzające możliwość tworzenia lokali wyborczych w miejscowościach liczących już od 200 mieszkańców czy też obowiązek zapewnienia bezpłatnych przewozów do lokali wyborczych z miejsca zamieszkania i z powrotem dla określonych grup wyborców, w tym osób powyżej 60. roku życia. Za to niewątpliwie ułatwieniem dla wszystkich będzie w przyszłości powstanie Centralnego Rejestru Wyborców, dzięki któremu przeniesienie obywateli między listami wyborców będzie się odbywać sprawniej. Tych, którzy są ciekawi, na jakich nowych zasadach będą organizowane najbliższe wybory i co muszą w tym zakresie zrobić gminy – zapraszamy do lektury. ©℗

JP

Ułatwienia dla obywateli i nowe obowiązki dla gmin

Lokale wyborcze będą mogły powstawać w mniejszych miejscowościach, wójt będzie miał obowiązek zapewnienia bezpłatnych przewozów wyborcom w gminach bez publicznego transportu, łatwiej będzie o utworzenie stałego obwodu głosowania, a przeniesienie wyborcy między listami wyborców będzie odbywać się sprawniej.

Te i inne zmiany przynosi najnowsza nowelizacja kodeksu wyborczego. Część zmian weszła w życie 31 marca, a na część trzeba będzie poczekać, m.in. na Centralny Rejestr Wyborców.

Zmiany przyjęte w ustawie z 26 stycznia 2023 r. o zmianie ustawy – Kodeks wyborczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. poz. 497; dalej: ustawa nowelizująca) mają m.in.: zwiększyć frekwencję w wyborach, usprawnić pracę komisji wyborczych, a także zapobiegać patologiom, w tym fałszowaniu wyników czy np. wielokrotnemu głosowaniu przez tę samą osobę.

Kilka projektów w jednym

Ustawa nowelizująca przewiduje liczne modyfikacje przepisów ustawy z 5 stycznia 2011 r. – Kodeks wyborczy (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 1277; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 497; dalej: k.w.). Jest ich tak wiele, bo na etapie prac legislacyjnych połączono bowiem w jeden aż trzy projekty: dwa rządowe i jeden poselski – stanowiący jądro zmian.

Najbardziej obszerny był projekt przygotowany przez posłów PiS. To on postulował m.in. wprowadzenie regulacji, które mają na celu zwiększenie frekwencji, w nim proponowano np. ułatwienie dostępu do lokali wyborczych dla mieszkańców małych miejscowości, zmiany w składach komisji wyborczych czy wzmocnienie pozycji społecznych obserwatorów i mężów zaufania. Ci ostatni uzyskali np. prawo nagrywania czynności wyborczych, a nagrania będą przesyłali do chmury stworzonej przez ministra właściwego ds. informatyki.

Z kolei pierwszy z rządowych projektów dotyczył potwierdzenia dalszego przysługiwania w wyborach lokalnych praw wyborczych obywatelom Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, analogicznych do tych, które mieli do momentu opuszczenia Unii Europejskiej przez ich kraj. Zmiany przewidziane w projekcie ustawy (które znalazły się następnie w ustawie zmieniającej) sprowadzają się w istocie do uzupełnienia przepisów kodeksu wyborczego, które określają udział obywateli UE niebędących obywatelami polskimi w wyborach samorządowych przeprowadzanych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej – tymi samymi prawami obdarzono obywateli Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej (więcej na ten temat piszemy dalej).

Ramka 1

Zmiany dla mieszkańców Zjednoczonego Królestwa

Na mocy ustawy nowelizującej obywatele Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej zyskali takie same prawa w wyborach samorządowych przeprowadzanych na terytorium RP, jakie mają obywatele Unii Europejskiej niebędący obywatelami polskimi. Oznacza to, że:

▶ Przyznano im czynne prawo wyborcze do rady gminy (czyli prawo wybierania radnych), jeśli najpóźniej w dniu głosowania kończą 18 lat, oraz stale zamieszkują na obszarze tej gminy – w zmienionym art. 10 par. 1 pkt 3 lit. a k.w.

▶ Jednocześnie zyskali prawo wybierania wójta w danej gminie (co wynika z tego, że zgodnie z art. 10 par. 1 pkt 4 k.w. osoba, która ma prawo wybierania do rady gminy ma też prawo wybierania wójta).

▶ Zyskali prawo wybieralności (bierne prawo wyborcze) w wyborach do rady gminy (co wynika z art. 11 par. 1 pkt 5) ; przy czym nie dotyczy to osób, które prawo wybieralności utracili w swoim ojczystym kraju (znowelizowany art. 11 par. 3 k.w.).

Nowi wyborcy w wyborach do rad gmin oraz w wyborach wójtów, burmistrzów i prezydentów miast uwzględniani mają być w części B rejestru wyborców i w części B spisów wyborców obok obywateli Unii Europejskiej niebędących obywatelami polskimi, stale zamieszkałymi na obszarze gminy i uprawnionymi do korzystania z praw wyborczych w Rzeczypospolitej Polskiej.

Przepisy przyznające prawa wyborcze obywatelom Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej weszły w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia ustawy, czyli 17 marca 2023 r. ©℗

Drugi rządowy projekt przewidywał utworzenie Centralnego Rejestru Wyborców (CRW). Ten rejestr ma gromadzić dane o wyborcach oraz posiadaniu bądź nieposiadaniu przez nich prawa wybierania. Zastąpi ponad 2,5 tys. rozproszonych dziś lokalnych gminnych rejestrów.

Wejście w życie

Generalnie ustawa z 26 stycznia 2023 r. weszła w życie po upływie 14 dni od dnia ogłoszenia, czyli 31 marca 2023 r. Jednak wiele istotnych zmian zacznie obowiązywać w późniejszych terminach. Tymi wyjątkami są:

  • przepisy wdrażające umowę Rzeczypospolitej Polskiej ze Zjednoczonym Królestwem Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej – zmiany w tym zakresie weszły w życie z dniem następującym po dniu ogłoszenia ustawy nowelizującej (czyli 17 marca br.);
  • przepisy powołujące Centralny Rejestr Wyborców i regulujące zasady jego tworzenia i funkcjonowania – termin uruchomienia rejestru określi prezes Rady Ministrów w specjalnym komunikacie wydanym po zasięgnięciu opinii Państwowej Komisji Wyborczej (PKW) – komunikat ten zostanie opublikowany w Dzienniku Ustaw;
  • inne przepisy wskazane w art. 15 ustawy nowelizującej, których termin wdrożenia ustali prezes Rady Ministrów (po zasięgnięciu opinii PKW).

Ramka 2

Jakie terminy poznamy z komunikatu premiera

Listę spraw, których termin wejścia w życie ustali prezes Rady Ministrów (po zasięgnięciu opinii PKW) w komunikacie opublikowanym w Dzienniku Ustaw, ustawa zmieniająca wskazała w art. 15. Przy czym terminy wejścia w życie tych zmian nie mogą być krótsze niż 30 dni od dnia ogłoszenia komunikatu (jak wskazuje art. 15 ust. 2 ustawy zmieniającej). Chodzi m.in. o terminy:

1) przekazania przez gminy do PKW danych o wyborcach wpisanych na swój wniosek do rejestru wyborców w zakresie obejmującym: numer ewidencyjny PESEL, adres stałego zamieszkania i datę wpisania do rejestru oraz dane o wyborcach pozbawionych prawa wybierania w zakresie obejmującym: okres pozbawienia prawa wybierania, oznaczenie sądu, sygnaturę akt oraz datę wydania orzeczenia – zgodnie z opublikowanym już pierwszym komunikatem premiera z 31 marca 2023 r. (Dz.U. poz. 625) ma to nastąpić 30 kwietnia br.);

2) uaktualnienia przez komisarzy wyborczych opisów granic obwodów głosowania oraz okręgów wyborczych (zgodnie z komunikatem premiera z 31 marca 2023 r. ma nastąpić 30 kwietnia br.);

3) uzupełnienia CRW o numery i granice obwodów głosowania oraz okręgów wyborczych, przekazane przez PKW;

4) zasilenia CRW danymi z rejestru PESEL i danymi przekazanymi przez PKW;

5) dokonania przez gminy weryfikacji poprawności danych w CRW;

6) wprowadzenia przez gminy do CRW zmian danych w zakresie, w jakim wiążą się z pozbawieniem prawa wybierania i wpisaniem do rejestru wyborców na wniosek, a które zaszły po wykonaniu czynności w terminie określonym w komunikacie, o którym mowa w pkt 1;

7) uruchomienia CRW;

8) uruchomienia usługi przekazywania do ministra właściwego do spraw informatyzacji materiałów zawierających zarejestrowany przez mężów zaufania przebieg czynności oraz usługi przekazywania informacji o osobach, które będą pełniły funkcję męża zaufania;

9) uruchomienia usługi elektronicznej dotyczącej złożenia wniosku o ujęcie w stałym obwodzie głosowania w CRW, wglądu do CRW, zgłoszenia zamiaru głosowania korespondencyjnego, wystąpienia o sporządzenie pełnomocnictwa do głosowania. ©℗

Nowe obowiązki dla gmin

Dla włodarzy gmin zmiany oznaczają liczne nowe obowiązki. To oni będą włączeni w przygotowanie Centralnego Rejestru Wyborców (m.in. zgodnie z art. 16 ust. 1 nowelizacji wójt lub burmistrz w terminie miesiąca od dnia wejścia w życie ustawy musi przekazać komisarzowi wyborczemu informację o każdej położonej na obszarze danej gminy miejscowości, w której zamieszkuje co najmniej 200 mieszkańców i nie mieści się tam lokal obwodowej komisji wyborczej).

Samorządy przyznają, że mogą mieć problemy z tworzeniem dodatkowych komisji w małych miejscowościach. W mniejszych miejscowościach może brakować np. salek, świetlic, szkół. Lokale trzeba ponadto wyposażyć i zapewnić im obsługę, w tym informatyczną, a w dniu wyborów wymagany skład komisji – z tym również może być problem.

30 kwietnia 2023 do tego dnia gminy mają przekazać do Państwowej Komisji Wyborczej dane o wyborcach wpisanych na swój wniosek do rejestru wyborców oraz dane o wyborcach pozbawionych prawa wybierania

Dla wielu gmin kłopotem może się również okazać nowy obowiązek zapewnienia indywidualnego transportu dla wyborców, którzy ukończyli 60 lat, bezpośrednio z miejsca zamieszkania do lokalu wyborczego (to nowość – do tej pory transport gminy zapewniać miały dla osób niepełnosprawnych). Samorządowcy obawiają się, że może być to szeroki krąg osób – w efekcie zadanie może się okazać bardzo kosztowne dla gmin.

Potrzebne, ale…

Choć wielu założeniom należy przyklasnąć, to jednak nowelizacja kodeksu wyborczego jest krytykowana również dlatego, że zmienia zasady przeprowadzania elekcji w roku wyborczym. Z tego właśnie powodu Senat proponował odrzucić projekt nowelizacji w całości. Uchwała izby wyższej została jednak ponownie przegłosowana w Sejmie, co oznaczało uchwalenie nowelizacji.

W dalszej części omawiamy najważniejsze zmiany wprowadzane przez ustawę nowelizacyjną. Podzieliliśmy je na kilka grup, m.in. szerzej omawiamy modyfikacje istotne dla wyborców oraz związane z wprowadzeniem CRW, działaniami zwiększającymi frekwencję oraz zmiany w pracach obwodowych komisji wyborczych, a także w składzie i zasadach działania komisji wyborczych.

Centralny Rejestr Wyborców: w jakim celu będą wykorzystywane nasze dane

Nowa baza ma ułatwić wyborcom głosowanie, a urzędnikom i komisjom wyborczym organizację wyborów i ich przeprowadzenie. Ma być pomocna m.in. w ustalaniu liczby wyborców, sporządzaniu spisów wyborców oraz sprawdzaniu posiadania prawa wybierania. Za jej sprawą poprawi się również bezpieczeństwo wyborów.

CRW będzie gromadził dane o wyborcach oraz posiadaniu bądź nieposiadaniu przez nich prawa wybierania w celu potwierdzenia możliwości udziału w wyborach zarówno w Polsce, jak i za granicą. Każdy wyborca zostanie ujęty w jednym rejestrze w konkretnym obwodzie i okręgu, dostęp zaś do CRW i jego obsługa przez gminy następować będzie w czasie rzeczywistym.

CRW wejdzie w skład Systemu Rejestrów Państwowych – kluczowego systemu zawierającego następujące rejestry:

  • rejestr PESEL,
  • Rejestr Dowodów Osobistych,
  • Rejestr Stanu Cywilnego,
  • Rejestr Danych Kontaktowych,
  • Centralny Rejestr Sprzeciwów,
  • System Odznaczeń Państwowych,
  • Rejestr Dokumentów Paszportowych.

Kiedy powstanie

Jak już wspomniano, termin uruchomienia CRW zostanie ogłoszony w komunikacie prezesa Rady Ministrów. Magdalena Pietrzak, szefowa Krajowego Biura Wyborczego, podczas prac nad nowelizacją kodeksu wyborczego deklarowała w parlamencie, że ma zapewnienie rządu, iż system powstanie odpowiednio wcześnie. Jej zdaniem, aby przeprowadzić odpowiednie testy, rejestr powinien powstać przed 1 sierpnia 2023 r.

Zanim CRW zostanie uruchomiony, konieczne są wcześniejsze przygotowania w celu zasilenia go danymi. Od strony technicznej do CRW pobrane zostaną dane z dwóch systemów: systemu Wsparcia Organów Wyborczych, znajdującego się obecnie w gestii Krajowego Biura Wyborczego, oraz z rejestru PESEL.

Jak jest obecnie

CRW zastąpi lokalne rejestry wyborców prowadzone przez gminy. Obecnie bowiem gminy prowadzą swoje lokalne rejestry wyborców. Przy ich pomocy sporządzają spisy wyborców na poszczególne wybory. Wszystko to dzieje się z wykorzystaniem różnych systemów informatycznych. W efekcie gminy w różny sposób obsługują proces organizacji wyborów, przekazywania danych do PKW oraz obsługi obywateli zamierzających korzystać z praw wyborczych. Taka decentralizacja rozwiązań (jest prawie 2,5 tys. baz danych o wyborcach) w efekcie generuje liczne problemy z organizacją elekcji. Szczególnie w związku z uprawnieniami głosujących do:

  • wyboru jako stałego miejsca głosowania gminy miejsca zamieszkania innej niż gmina miejsca zameldowania,
  • zmiany miejsca głosowania na konkretne wybory.

Obecnie jeśli wyborca chce się np. dopisać do lokalnego spisu, to gminy muszą się wymienić informacjami, co opóźnia całą procedurę. Ponadto przekazywanie zawiadomień między gminami o zmianach miejsca głosowania wyborców wymaga bardzo dużego zaangażowania urzędników samorządowych w proces dopisywania oraz skreślania wyborców ze spisów wyborców przed wyborami, a także powiadamiania ich o dokonanych czynnościach. Wiąże się to także z ryzykiem ujęcia danego wyborcy w więcej niż jednym rejestrze lub spisie wyborców.

Rozproszenie baz informacyjnych utrudnia również proces organizacji wyborów za granicą. Każdy wyborca, który zgłasza się do konsula z wnioskiem o dopisanie go do spisu wyborców w wyborach parlamentarnych i Prezydenta RP, musi np. zostać zweryfikowany w zakresie posiadania czynnego prawa wyborczego, co rodzi konieczność wymiany informacji z konkretną gminą w kraju. Ponadto owa gmina musi wykreślić ze spisu wyborców wyborcę przebywającego za granicą. Bardzo krótki czas na weryfikację danych rodzi ryzyko nieuprawnionego głosowania i niewykreślenia wyborcy ze spisu w kraju.

Dodatkowo istnieje ryzyko niespójności danych wyborców – z uwagi na wielokrotne ich powielanie. Lokalne rejestry wyborców bazują na danych zgromadzonych w rejestrach mieszkańców gminy, a te z kolei zasilane są przez rejestr PESEL.

Remedium na powyższe problemy ma być właśnie utworzenie CRW.

Ramka 3

Skutki utworzenia Centralnego Rejestru Wyborców

Utworzenie CRW ma dać według uzasadnienia do projektu ustawy nowelizującej następujące korzyści:

• jednolite rozwiązanie informatyczne dla wszystkich gmin przy organizacji wyborów – centralnie zebrane dane o wyborcach, w tym obecnie dopisanych do gminnych rejestrów wyborców;

• każdy wyborca będzie ujęty w jednym rejestrze w konkretnym obwodzie i okręgu;

• dostęp i obsługa CRW przez gminy oraz organy wyborcze możliwy będzie w trybie rzeczywistym;

• integracja z rejestrem PESEL jako rejestrem referencyjnym (nastąpi automatyczne dopisanie wyborcy do obwodu głosowania na podstawie adresu zameldowania);

• brak konieczności wzajemnego zawiadamiania się gmin o ujęciu wyborcy w obwodzie według miejsca zamieszkania (co wyeliminuje ryzyko podwójnego figurowania wyborcy w dwóch miejscach i obniży koszty obsługi wyborów);

• odmiejscowienie wydawania zaświadczeń o prawie do głosowania. ©℗

WAŻNE! Centralna baza danych o wyborcach i okręgach wyborczych umożliwi:

automatyzację działań urzędników i komisarzy wyborczych,

integrację z systemem PESEL i systemami zewnętrznymi,

wprowadzenie elektronicznych usług dla wyborców.

Gromadzenie i dostęp do danych

CRW ma gromadzić dane o wyborcach (osobach, którym przysługuje prawo wybierania) oraz o osobach nieposiadających prawa wybierania (z powodów wskazanych w art. 10 par. 2 k.w.). Zgodnie z art. 18 par. 1 pkt 2 k.w. obejmie ponadto osoby, które ukończyły 17 lat, oraz informacje o stałych obwodach głosowania i okręgach wyborczych.

Dostęp do tych informacji umożliwi w łatwy sposób potwierdzenie możliwości udziału w wyborach (w Polsce i za granicą) oraz weryfikację podpisów złożonych właściwemu organowi w związku z zamiarem przeprowadzenia referendum lub zgłoszeniem inicjatywy ustawodawczej przez obywateli.

Dostęp do CRW będą mieć:

  • wójtowie,
  • stałe organy wyborcze,
  • minister właściwy do spraw informatyzacji,
  • minister właściwy do spraw zagranicznych,
  • konsulowie.

Sporządzanie spisu

Spis wyborców będzie sporządzany i aktualizowany przez gminę, jako zadanie zlecone odrębnie na każde zarządzone wybory. Środki na realizację tego zadania, tak jak dotychczas na prowadzenie lokalnego rejestru wyborców, będzie przekazywać PKW. Przez aktualizację rejestru należy rozumieć każdą dokonaną w nim zmianę, a więc aktualizacją rejestru będzie również wprowadzenie danych do CRW.

Ramka 4

Do czego będą wykorzystywane dane o obywatelach

Cele, do jakich będzie mógł być wykorzystany CRW, ustawodawca wskazał w art. 18 par. 3 k.w. Ma być on podstawą do:

1) sporządzania spisów wyborców;

2) sporządzania spisów osób uprawnionych do udziału w referendum;

3) ustalania liczby wyborców;

4) sprawdzania posiadania prawa wybierania lub prawa udziału w referendum w związku z weryfikacją podpisów złożonych właściwemu organowi w związku z zamiarem przeprowadzenia referendum lub zgłoszeniem inicjatywy ustawodawczej przez obywateli lub obywatelskiej inicjatywy uchwałodawczej przez mieszkańców gminy, powiatu lub województwa;

5) ustalania liczby mieszkańców dla potrzeb określonych we wskazanych przepisach k.w. (art. 12 par. 3, art. 182 par. 1a, art. 202 par. 1, art. 203 par. 4, art. 260 par. 3, art. 261 par. 1 i 2, art. 373 par. 2, art. 375 par. 1, art. 378 par. 3, art. 419 par. 2, art. 463 par. 1, art. 476 par. 4 i art. 478 par. 4) – a więc będzie się z niego korzystać m.in. przy ustalaniu zmian w podziale na stałe obwody głosowania, ustalaniu liczby członków obwodowych komisji wyborczych, ustalaniu liczby posłów wybieranych w poszczególnych okręgach wyborczych, przy dokonywaniu podziałów na okręgi wyborcze, ustalaniu liczby radnych, ustalaniu limitu wydatków na agitację wyborczą radnych, ustalaniu limitu wydatków na kampanię wyborczą wójtów, ustalania wymaganej liczby podpisów na listach poparcia kandydatów na wójtów;

6) realizacji innych zadań wynikających z kodeksu wyborczego, ustawy z 15 września 2000 r. o referendum lokalnym (t.j. Dz.U. z 2019 r. poz. 741), ustawy z 14 marca 2003 r. o referendum ogólnokrajowym (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 851) i ustawy z 24 czerwca 1999 r. o wykonywaniu inicjatywy ustawodawczej przez obywateli (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 2120). ©℗

Oprac. JP

Jak w przyszłości będzie przebiegać proces przenoszenia wyborcy na listę głosowania w innym lokalu wyborczym?

Utworzenie CRW umożliwi uruchomienie nowej usługi elektronicznej, która pozostawi wyborcom możliwość jednorazowej zmiany miejsca głosowania na konkretne wybory, a przy tym pozwoli na automatyczne przeniesienie danego wyborcy między spisami wyborców, z uwagi na fakt przeprowadzania operacji w jednym rejestrze.

Uruchomienie usługi będzie następować po 45. dniu przed dniem wyborów, tj. po upływie terminu na zmianę siedzib obwodowych komisji wyborczych. Wyborcom pozostawiono możliwość złożenia pisemnego wniosku o jednorazową zmianę miejsca głosowania. Wniosek kierowany będzie do urzędu gminy właściwego dla wybranego obwodu głosowania na obszarze gminy, w której wyborca będzie przebywać w dniu wyborów. Ustawa zmieniająca doprecyzowuje, że w wyborach Prezydenta RP, w których odbywać się będzie druga tura wyborów, możliwe będzie dopisanie się do spisu wyborców także przed drugą turą wyborów.

Struktura CRW

Rejestr ma składać się z dwóch części: A i B. W pierwszej znajdą się dane obywateli polskich: imię i nazwisko, numer PESEL, imię ojca, data urodzenia, adres zameldowania i zamieszkania oraz informacja o pozbawieniu prawa wybierania. Ponadto znajdą się w nim informacje o właściwym okręgu i obwodzie wyborczym w poszczególnych typach wyborów. W części B znajdą się dane obywateli państw członkowskich Unii Europejskiej, którzy mogą w Polsce brać udział w wyborach do Parlamentu Europejskiego i wyborach do rady gminy, a także dane obywateli Wielkiej Brytanii.

Zasilanie danymi. Dane osobowe będą przekazywane do CRW z rejestru PESEL. Dane każdej osoby, która osiągnie określony wiek, automatycznie zasilą CRW. W przypadku zmiany danych w rejestrze PESEL automatycznie zmiana zostanie dokonana również w CRW. Gmina natomiast będzie wprowadzała do CRW informacje o osobach, które nie są zameldowane na obszarze danej gminy, ale złożyły wniosek, by tam oddać głos, a także informację o pozbawieniu prawa wybierania na podstawie orzeczenia sądu.

Czas przechowywania danych. Dane z CRW będą usuwane w przypadku śmierci lub utraty obywatelstwa polskiego. Z kolei dane obywatela państwa członkowskiego UE lub Wielkiej Brytanii będą przetwarzane od momentu złożenia wniosku o ujęcie w stałym obwodzie głosowania do momentu złożenia wniosku o wykreślenie z tego rejestru albo do czasu zgonu/utraty obywatelstwa któregoś z tych państw.

Możliwe konsekwencje zmian

Według dr hab. Anny Rakowskiej, profesor Uniwersytetu Łódzkiego, koncepcja wprowadzenia CRW zasługuje na aprobatę, rodzi jednak również uwagi krytyczne. Jak stwierdziła w ocenie sporządzonej na zlecenie Fundacji im. Stefana Batorego, zgłoszonej w ramach konsultacji wersji projektu ustawy nowelizującej z 10 stycznia 2023 r., stworzenie CRW jest pożądane i niesie za sobą wiele pozytywnych aspektów dla demokratyzacji prawa wyborczego oraz dla poprawy bezpieczeństwa, przejrzystości oraz sprawności organizacji wyborów. Jest również nieuniknione w związku z postępującymi przemianami społecznymi i rozwojem technologii elektronicznych. „Pomimo formalnego scentralizowania i ujednolicenia rejestrów wyborców (co samo w sobie jest zmianą pozytywną), gros zadań związanych z obsługą rejestru ma spoczywać nadal na gminach i wójtach jako organach wykonawczych gmin” – wskazuje dr hab. Anna Rakowska. Tym samym ocenić należy, że wprowadzenie CRW w proponowanym kształcie jest posunięciem mogącym uchodzić za pozorne. Według ekspertki pozorność scentralizowania rejestru sprowadza się do tego, że bieżąca obsługa CRW będzie nadal obciążała gminy i wójtów jako zadanie zlecone. Tym samym zostanie ujednolicony system informatyczny, zmieni się dysponent danych wyborców ujętych w rejestrze (dostęp do nich zyskają ministrowie), ale nie zmieni się rozkład obowiązków. Takie rozwiązania muszą rodzić pytanie, w jakim celu zostają wprowadzone. Dla osiągnięcia tego efektu, a więc zinformatyzowania i usprawnienia przepływu danych, wystarczyłoby zmodernizować, ujednolicić i ulepszyć system teleinformatyczny służący prowadzeniu rejestrów wyborców i przepływowi danych między gminami. Przenoszenie kompetencji do dysponowania danymi wyborców (i ich ochrony) na ministrów nie było konieczne. Co więcej, w ocenie dr hab. Anny Rakowskiej właściwsze byłoby powierzenie w pełnym zakresie pieczy nad CRW organowi wyborczemu, czyli PKW. Takie rozwiązanie w znacznie większym stopniu gwarantowałoby bezpieczne gromadzenie, przechowywanie i wykorzystywanie danych wyborców.

Jakie rozwiązania wprowadzono z myślą o zapewnieniu wyższej frekwencji

Ma temu służyć m.in. zwiększenie liczby stałych obwodów głosowania, wprowadzenie możliwości utworzenia obwodu na wniosek określonej grupy mieszkańców, obowiązek zapewnienia przez gminy transportu z miejsca zamieszkania do lokalu wyborczego dla wyborców, którzy ukończyli 60 lat.

Jednym z podstawowych celów najnowszej nowelizacji kodeksu wyborczego jest zwiększenie liczby osób biorących udział w głosowaniach. Przedstawiamy wybrane, najbardziej istotne dla wyborców rozwiązania. Będą one miały przełożenie również na obowiązki gmin.

więcej stałych obwodów

Ustawodawca uznał, że jednym ze sposobów na zwiększenie frekwencji może być ulokowanie lokali wyborczych jak najbliżej wyborców. Dlatego zgodnie z nowym brzmieniem art. 12 par. 3 k.w. od 31 marca br. stały obwód głosowania obejmuje od 200 do 4000 mieszkańców. Dla porównania: wcześniej zgodnie z tym przepisem stały obwód głosowania liczył od 500 do 4000 mieszkańców.

Posłowie wyjaśnili w uzasadnieniu do projektu nowelizacji, że proponując zmianę przepisu, wzięli pod uwagę strukturę zaludnienia i sytuację demograficzną na wsiach. Są one zamieszkałe głównie przez osoby starsze i mniej mobilne, w wielu rejonach kraju są oddalone od miast miejscowości, w których mieszka mniej niż 500 mieszkańców. Dla takich osób dotarcie do lokalu wyborczego, który jest zlokalizowany poza miejscowością, w której mieszkają, może być trudne.

Ramka 5

Stałe i odrębne

Przypomnijmy, że kodeks wyborczy przewiduje dwa rodzaje obwodów głosowania: stałe i odrębne.

Stały obwód głosowania to taki, który został utworzony w celu przeprowadzenia głosowania we wszystkich kolejnych wyborach: samorządowych, parlamentarnych, prezydenckich, do Parlamentu Europejskiego. Cecha stałości obwodu głosowania odnosi się przede wszystkim do jego granic przestrzennych. Usytuowanie siedziby obwodowej komisji wyborczej (lokalu wyborczego) jest co prawda również stałe, ponieważ określenie siedziby jest elementem treści rozstrzygnięcia (uchwały) o utworzeniu obwodu głosowania, ale jego zmiana nie podlega ograniczeniom stawianym zmianie granic obwodu.

Odrębny obwód głosowania – to obwód niestały, utworzony dla potrzeb konkretnych wyborów, jednorazowo w określonym miejscu, w celu zorganizowania głosowania wyborców przebywających w tym miejscu w dniu głosowania (np. w domu pomocy społecznej, w zakładzie karnym). ©℗

Procedura wydzielenia

W związku ze zmianami dotyczącymi minimalnej liczebności obwodów gminy będą miały dodatkowe obowiązki. Mianowicie nałożono na nie powinność przekazania właściwemu komisarzowi wyborczemu informacji o każdej położonej na obszarze danej gminy miejscowości, w której zamieszkuje co najmniej 200 mieszkańców i nie mieści się lokal obwodowej komisji wyborczej, oraz o możliwościach zorganizowania lokalu obwodowej komisji wyborczej w tej miejscowości. Liczbę mieszkańców ustala się na dzień wejścia w życie ustawy nowelizującej.

Następnie komisarz wyborczy ma dokonać przeglądu podziału gmin na stałe obwody głosowania, uwzględniając informacje otrzymane od gmin oraz możliwość zorganizowania lokali obwodowych komisji wyborczych w każdym stałym obwodzie głosowania w przypadku zmiany podziału gminy na stałe obwody głosowania. Ma to się stać w terminie dwóch miesięcy od dnia wejścia w życie ustawy (czyli do 31 maja). Podziału gminy na stałe obwody głosowania dokonuje komisarz wyborczy w drodze postanowienia.

Ramka 6

Kalendarz obowiązków związanych z przybliżaniem lokali do obywateli

W tworzenie stałych obwodów głosowania na wsiach zaangażowane zostały m.in. gminy. W art. 16 ustawy nowelizującej sformułowano katalog obowiązków (rozpisanych w czasie) dla nich i dla komisarzy wyborczych:

Do 30 kwietnia – wójt lub burmistrz przekazują właściwemu komisarzowi wyborczemu informację o każdej położonej na obszarze danej gminy miejscowości, w której zamieszkuje co najmniej 200 mieszkańców i gdzie nie mieści się lokal obwodowej komisji wyborczej, oraz o możliwościach zorganizowania lokalu obwodowej komisji wyborczej w tej miejscowości. Uwaga! Liczbę mieszkańców ustala się na 31 marca 2023 r.

Do 31 maja – komisarz wyborczy dokonuje przeglądu podziału gmin na stałe obwody głosowania, uwzględniając przekazane mu informacje oraz możliwość zorganizowania lokali obwodowych komisji wyborczych w każdym stałym obwodzie głosowania w przypadku zmiany podziału gminy na stałe obwody głosowania.

Do 30 czerwca – komisarz wyborczy dokonuje podziału stałego obwodu głosowania w celu utworzenia stałego obwodu głosowania obejmującego miejscowość, w której zamieszkuje co najmniej 200 mieszkańców. ©℗

Zgodnie z art. 12 par. 11 k.w. komisarz wyborczy, tworząc obwody głosowania, ustala ich numery, granice oraz siedziby obwodowych komisji wyborczych. Ustawa nowelizująca dodała, że granice obwodów głosowania ustala się z uwzględnieniem krajowego rejestru urzędowego podziału terytorialnego kraju, o którym mowa w art. 47 ustawy z 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 459; ost.zm. Dz.U. z 2022 r. poz. 830).

Kolejnym dodanym przepisem jest par. 15 w art. 12 k.w., w myśl którego postanowienie komisarza wyborczego o utworzeniu obwodów głosowania jest podstawą dla właściwego dyrektora delegatury Krajowego Biura Wyborczego do wprowadzenia danych o obwodach głosowania, o których mowa w art. 12 par. 11 k.w., do CRW.

WAŻNE! Jeżeli w miejscowości nie ma możliwości zorganizowania lokalu obwodowej komisji wyborczej, to komisarz wyborczy odstępuje od dokonania podziału i przesyła PKW informację, w której przedstawia uzasadnienie wskazujące przyczynę odstąpienia od dokonania tego podziału. PKW może nakazać dokonania podziału, o ile stwierdzi, że możliwość taka istnieje.

Nowa możliwość: na wniosek mieszkańców

Kolejną nowością ma być możliwość utworzenia stałego obwodu głosowania również na wniosek mieszkańców (przewiduje to dodany w art. 13 k.w. par. 1aa, który wejdzie w życie w momencie opublikowania odpowiedniego komunikatu prezesa Rady Ministrów). W tym celu 5 proc. wyborców będzie musiało zwrócić się ze stosownym wnioskiem do komisarza wyborczego. Zastrzeżono, że komisarz będzie mógł dokonać podziału dotychczasowego stałego obwodu głosowania, jeżeli po podziale będzie możliwe zorganizowanie lokalu obwodowej komisji wyborczej. O możliwości zorganizowania lokalu włodarz będzie musiał powiadomić komisarza wyborczego.

Nawet 6 tys. nowych obwodów

Na posiedzeniu sejmowej komisji nadzwyczajnej ds. zmian w kodyfikacjach (dalej komisja) 11 stycznia 2023 r. poseł Marek Ast (reprezentujący posłów wnioskodawców), wskazywał, że szacunkowo określając liczbę hipotetycznie powstałych na podstawie tego projektu lokali wyborczych, przyjęto liczbę 6000. Bo tyle miejscowości ma co najmniej 200 mieszkańców. Poseł zaznaczył jednak, że utworzenie stałego obwodu na wsi nie jest obligatoryjne. To zależy od możliwości lokalowych. Jeżeli nie ma w danej miejscowości świetlicy lub remizy strażackiej, to wtedy taki lokal wyborczy nie powstanie. Pogląd ten potwierdził Sylwester Marciniak, przewodniczący PKW. Wyjaśnił, że komisarz wyborczy dokonuje podziału gminy na stałe obwody głosowania w porozumieniu z gminą, mając na uwadze warunki lokalowe, dojazd itd. Przewodniczący PKW uważał, że zwiększenie liczby lokali ułatwi wzięcie udziału w głosowaniu, a tym samym przyczyni się do zwiększenia frekwencji wyborczej. Obecnie jest ponad 27 tys. stałych obwodów.

Czy to się sprawdzi

Pomysł tworzenia stałych obwodów głosowania na wsiach nie wszystkim się spodobał. Na posiedzeniu sejmowej komisji Marcin Skubiszewski, przewodniczący zarządu stowarzyszenia Obserwatorium Wyborcze, twierdził np., że nie ma potrzeby tworzyć stałych obwodów na wsiach. Według niego zwiększenie frekwencji może zostać osiągnięte przez transport osób, które nie mają czym dostać się do lokalu wyborczego. Natomiast dużym problemem będzie zapewnienie obsady komisji wyborczych w małych miejscowościach, a także obserwatorów społecznych.

Z kolei Andrzej Płonka, prezes Związku Powiatów Polskich, w uwagach złożonych do projektu ustawy apelował o pozostawienie art. 12 k.w. w niezmienionym brzmieniu (tj., że obwód głosowania obejmuje od 500 do 4000 mieszkańców). Argumentował, że średnia frekwencja wyborcza w Polsce oscyluje w granicach 55‒60 proc., co oznacza, że w przypadku gdy zostanie utworzony stały obwód głosowania dla 200 wyborców, realnie do urn pójdzie nieco ponad 100 mieszkańców. Ponadto jego zdaniem próg 5 proc. obywateli, na których wniosek dokonuje się podziału stałego obwodu głosowania, wydaje się zbyt niski. W praktyce będzie to oznaczało, że w obwodzie mającym 200 mieszkańców zgłoszenie wniosku przez 10 osób wystarczy, aby komisarz wyborczy dokonał z urzędu podziału stałego obwodu głosowania.

Negatywnie zmianę art. 12 k.w. ocenili w opinii do projektu eksperci Fundacji im. Stefana Batorego, tj. dr hab. Adam Gendźwiłł, dr hab. Jacek Haman i dr hab. Krzysztof Urbaniak, prof. UAM. Wskazali oni, że nie wykazano w uzasadnieniu projektu, żeby w chwili obecnej istniał w Polsce istotny problem z absencją wyborczą spowodowaną dostępnością punktów głosowania. Eksperci zawracali uwagę, że w badaniach sondażowych prowadzonych regularnie przez Centrum Badania Opinii Społecznej wyborcy pytani o przyczyny niegłosowania bardzo rzadko wskazywali niedostępność (spowodowaną odległością) lokalu wyborczego. Częściej jako przyczyna podawane było przebywanie w dniu wyborów poza miejscem zamieszkania.

łatwiej o utworzenie odrębnych obwodów

Ustawa zmieniająca zmodyfikowała regulacje dotyczące tworzenia odrębnych obwodów wyborczych w jednostkach takich jak zakład leczniczy, dom pomocy społecznej, zakład karny i areszt śledczy oraz oddział zewnętrzny takiego zakładu i aresztu. Przy czym regulacje te wejdą w życie z dniem określonym w komunikacie prezesa Rady Ministrów.

Na czym polega problem. W obecnym brzmieniu art. 12 par. 5 k.w. przesądza, że w tego typu jednostce organizacyjnej w wyborach do organów stanowiących jednostki samorządu terytorialnego oraz w wyborach wójta odrębny obwód głosowania tworzy się, jeżeli w dniu wyborów będzie w niej przebywać co najmniej 15 wyborców ujętych w rejestrze wyborców prowadzonym w gminie, na której terenie położona jest dana jednostka. Takie rozwiązanie wynika z tego, że gmina może zweryfikować dane osób ujętych wyłącznie w prowadzonym przez nią rejestrze wyborców. Obowiązująca regulacja ogranicza jednak prawo oddania głosu – w tego typu jednostkach przebywają bowiem osoby nie tylko z danej gminy, lecz także z całego województwa.

Co się zmieni. Utworzenie CRW umożliwi zniesienie obecnych ograniczeń. Jak wynika z par. 5a i 5b, które dodano w art. 12 k.w., a które wejdą w życie po komunikacie premiera, w wyborach do rady gminy/powiatu/sejmiku województwa odrębny obwód wyborczy utworzony zostanie, jeżeli w dniu wyborów będą w jednostce przebywać wyborcy ujęci w stałych obwodach głosowania położonych na terenie odpowiednio tej gminy/tego powiatu/województwa.

Więcej czasu dla komisarza. Ustawa nowelizująca wydłuża okres, w którym komisarz wyborczy tworzy odrębny obwód wyborczy. Zgodnie z art. 12 par. 10 k.w. utworzenie odrębnych obwodów głosowania następuje najpóźniej w 34. dniu przed dniem wyborów (na mocy wcześniejszych przepisów musiał to zrobić najpóźniej na 35 dni przed tym dniem).

zaskarżenie podziału obwodu: teraz do nsa

Kolejna zmiana w art. 12 k.w. dotyczy środków prawnych przysługujących wyborcom, którzy kwestionują postanowienie komisarza wyborczego w kwestii podziału gminy na stałe obwody wyborcze lub co do utworzenia odrębnego obwodu głosowania. Ustawa nowelizująca wprowadziła zasadę, że od 31 marca 2023 r. na te postanowienia przysługuje skarga do Naczelnego Sądu Administracyjnego. Dotychczas możliwa była tylko skarga do PKW.

Zasady wnoszenia skarg

Kto może wnieść. Skargę do NSA dotyczącą postanowień komisarza może wnieść co najmniej 15 osób. Podmiotem uprawnionym do jej złożenie jest zatem grupa wyborców, a nie indywidualny wyborca. Wymóg wspólnego działania w takiej sprawie rodzi konieczność porozumienia się wyborców ‒ przynajmniej co do określenia zasad ich współdziałania, np. ustalenia wspólnej reprezentacji. Jeżeli grupa wyborców wnoszących skargę nie ustali swojego reprezentanta (pełnomocnika), to skarga powinna być podpisana przez wszystkich wyborców wnoszących skargę.

Termin. Skargę trzeba wnieść w terminie trzech dni od daty podania do publicznej wiadomości postanowienia komisarza.

Co można zaskarżyć. Przedmiotem zaskarżenia może być postanowienie komisarza wyborczego w całości bądź poszczególne jego rozstrzygnięcia, np. dotyczące siedzib obwodowych komisji wyborczych.

W skardze, tak jak dotychczas, można kwestionować postanowienie komisarza wyborczego o:

  • podziale gminy na stałe obwody głosowania,
  • utworzeniu odrębnego obwodu głosowania,
  • utworzeniu odrębnego obwodu głosowania w domu studenckim lub zespołach domów studenckich prowadzonych przez uczelnie lub inne podmioty na podstawie umów zawartych z uczelniami.

Jak wnieść. Skargę wnosi się za pośrednictwem komisarza wyborczego. Ten w terminie dwóch dni przekazuje ją NSA wraz z kompletnymi, uporządkowanymi aktami sprawy i odpowiedzią na skargę oraz informacją o posiadaniu praw wyborczych przez wnoszących skargę, w postaci papierowej lub elektronicznej.

Rozpoznanie

NSA rozpoznaje sprawę na posiedzeniu niejawnym w składzie trzech sędziów nie później niż w ciągu pięciu dni od dnia jej wpływu i wydaje orzeczenie, doręczając je niezwłocznie wnoszącym skargę oraz komisarzowi wyborczemu.

Od orzeczenia NSA nie przysługuje środek prawny. W myśl art. 12 par. 3 stosuje się art. 420 par. 3 k.w. Oznacza to, że w zakresie nieuregulowanym w k.w. do postępowania przed NSA stosuje się odpowiednio przepisy ustawy z 30 sierpnia 2002 r. – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi (t.j. Dz.U z 2023 r. poz. 259) dotyczące spraw ze skarg na decyzje administracyjne.

gminy zorganizują transport

Ustawa nowelizująca z założenia ma zwiększyć frekwencję. Dotychczasowemu rozdziałowi 5a k.w. „Przekazywanie informacji o wyborach wyborcom” zmieniono tytuł na „Działania na rzecz zwiększenia frekwencji”. W art. 37a ust. 1 do grona osób, które są objęte działaniami na rzecz frekwencji, ustawa nowelizująca dodała – obok osób niepełnosprawnych ‒ również osoby, które najpóźniej w dniu głosowania kończą 60 lat. Uzasadnienie projektu nowelizacji nie tłumaczy, dlaczego przyjęto taki, a nie inny wiek wyborcy.

Bezpłatny transport dla osób niepełnosprawnych i 60+. Na mocy art. 37e wyborcy niepełnosprawni o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności oraz wyborcy, którzy najpóźniej w dniu głosowania kończą 60 lat, uzyskali prawo do bezpłatnego transportu z:

  • miejsca zamieszkania albo z miejsca pobytu do lokalu wyborczego właściwego dla obwodu głosowania, w którego spisie wyborców ujęty jest ten wyborca, tzw. transport do lokalu – (o ile wcześniej wyborca złożył stosowny wniosek);
  • lokalu wyborczego do miejsca, w którym wyborca rozpoczął podróż, tzw. transport powrotny.

Przy czym transport do lokalu oraz transport powrotny dla osób niepełnosprawnych i osób starszych zapewnia włodarz gminy, w której w dniu wyborów nie funkcjonuje gminny przewóz pasażerski.

O zamiarze skorzystania z transportu wyborca powinien powiadomić wójta w terminie do 13. dnia przed dniem wyborów. W przypadkach ponownych głosowań (druga tura w wyborach wójta albo w wyborach prezydenta RP) zamiar skorzystania z transportu powinien być zgłoszony do 5. dnia przed dniem ponownego głosowania. Zgłoszenie zamiaru może być dokonane ustnie, pisemnie lub w formie elektronicznej. Po uzyskaniu zgłoszenia wójt (najpóźniej na trzy dni przed dniem głosowania) poinformuje wyborcę o godzinie transportu do lokalu.

Wyborcom uprawnionym do bezpłatnego transportu, którym stan zdrowia nie pozwala na samodzielną podróż, może towarzyszyć opiekun (art. 37e par. 3 k.w.).

Organizacja bezpłatnych linii w gminach wiejskich i wiejsko-miejskich. Ponadto w dodanym art. 37f wprowadzano obowiązek dla wójtów gmin wiejskich lub miejsko-wiejskich. Mianowicie będą oni mieli obowiązek zorganizować bezpłatny gminny przewóz pasażerski dla wyborców ujętych w spisie wyborców w stałym obwodzie głosowania położonym na obszarze danej gminy, jeżeli w dniu głosowania w ramach tej gminy nie funkcjonuje publiczny transport zbiorowy albo gdy funkcjonuje, jednak najbliższy przystanek komunikacyjny oddalony jest ponad 1,5 km od lokalu wyborczego. Linia komunikacyjna gminnego przewozu pasażerskiego ustalana ma być w sposób uwzględniający wszystkie miasta, osiedla, wsie, osady, kolonie i przysiółki położone w obrębie stałego obwodu głosowania. Przystanki mają być wyznaczane w miejscach, w których mieszka co najmniej pięciu wyborców ujętych w spisie w danym obwodzie do głosowania.

Wójt najpóźniej do 10. dnia przed wyborami ma podać do publicznej wiadomości (w Biuletynie Informacji Publicznej i w sposób zwyczajowo przyjęty, np. przez ogłoszenia) informacje o organizacji gminnego przewozu pasażerskiego ze wskazaniem linii komunikacyjnej, przystanków i godzin odjazdów.

WAŻNE! Realizowane przez wójta zadania związane z zapewnieniem mieszkańcom transportu do lokali wyborczych są zadaniami z zakresu administracji rządowej zleconymi gminie. Środki na ich realizację zapewni wojewoda. Zadanie bezpłatnego przewozu pasażerskiego będzie mogło być realizowane w ramach porozumień międzygminnych.

Więcej informacji i dla szerszego kręgu

Zwiększono również zakres prawa do informowania o wyborach. Oznacza to więcej obowiązków dla gmin. Obok dotychczasowych obowiązków informacyjnych – będą musiały wypełnić obowiązek informowania o warunkach bezpłatnego transportu.

Ramka 7

O czym urząd poinformuje osoby niepełnosprawne

Poszerzył się zakres wiadomości, jakie gmina ma udostępnić osobom niepełnosprawnym. W efekcie zgodnie ze znowelizowanym art. 37a k.w. wyborca niepełnosprawny ujęty w Centralnym Rejestrze Wyborców w obwodzie głosowania w danej gminie właściwym dla adresu zameldowania na pobyt stały lub adresu stałego zamieszkania ma prawo do uzyskiwania informacji o:

• właściwym dla wyborcy okręgu wyborczym i obwodzie głosowania;

• lokalach obwodowych komisji wyborczych znajdujących się najbliżej miejsca zamieszkania wyborcy niepełnosprawnego, w tym o lokalach przystosowanych dla osób niepełnosprawnych;

• warunkach dopisania wyborcy do spisu wyborców w wybranym obwodzie głosowania;

• warunkach bezpłatnego transportu;

• terminie wyborów oraz godzinach głosowania;

• komitetach wyborczych biorących udział w wyborach oraz zarejestrowanych kandydatach i listach kandydatów;

• warunkach oraz formach głosowania. ©℗

Tak jak było dotychczas, omawiane informacje przekazuje włodarz lub upoważniony przez niego pracownik urzędu gminy w godzinach pracy urzędu, w tym telefonicznie, lub w drukowanych materiałach informacyjnych przesyłanych na wniosek wyborcy, w tym w formie elektronicznej. Informacje te są przekazywane wyborcy po podaniu przez niego swojego nazwiska, imienia (imion) oraz adresu stałego zamieszkania. Informacje te włodarz podaje również niezwłocznie do publicznej wiadomości poprzez umieszczenie w BIP oraz w sposób zwyczajowo przyjęty w danej gminie.

Ocena zmian: możliwe problemy w stosowaniu

Zmiany dotyczące uprawnień wyborców niepełnosprawnych i osób powyżej 60. roku życia na ogół krytycznie były oceniane przez samorządowców i ekspertów. I tak Andrzej Płonka, prezes ZPP, wskazał, że w praktyce realizacja nowego zadania polegającego na zapewnieniu bezpłatnego transportu osobom z niepełnosprawnościami, które mają orzeczony znaczny lub umiarkowany stopień niepełnosprawności, może się okazać bardzo trudna. Według prezesa ZPP projektodawca zupełnie pominął kwestię, że oprócz samego transportu osobom z problemami z poruszaniem się należy zapewnić pomoc w samym dotarciu do pojazdu. Nie wszystkie domy wielorodzinne (bloki czy kamienice), które zamieszkują osoby z niepełnosprawnościami, mają windy, nie mówiąc o domach prywatnych. W wielu przypadkach może się okazać, że z transportu będzie chciała skorzystać osoba, która ma trudności w poruszaniu się, i którą trzeba będzie, zapewne w kilka osób, zanieść do środka transportu. Samorządowiec wskazywał, że kolejną kwestią jest problem z samymi autokarami czy samochodami, którymi należałoby przewozić wyborców. Jego zdaniem w praktyce mogą się zdarzyć sytuacje, że wójt nie będzie w stanie zapewnić transportu z uwagi na brak własnych pojazdów oraz brak zainteresowania przedsiębiorstw prywatnych wykonywaniem usług transportu wyborców do lokali wyborczych.

inne ułatwienia ważne dla głosujących

Więcej czasu na zgłoszenie chęci korespondencyjnego głosowania. Ustawa nowelizująca w par. 1 art. 53a k.w. umożliwia zgłoszenie zamiaru głosowania korespondencyjnego przez wyborcę komisarzowi wyborczemu do 13. dnia przed dniem wyborów, a nie jak dotychczas do 15. dnia.

W przepisie tym pozostawiono wyjątek dotyczący wyborcy podlegającego w dniu głosowania obowiązkowej kwarantannie, izolacji lub izolacji w warunkach domowych. Zgłasza on zamiar głosowania korespondencyjnego na pięć dni przed wyborami. Jednak zgodnie z dodanym par. 1a do art. 53a k.w., jeżeli minął już ten termin, a wyborca rozpoczął podleganie obowiązkowej kwarantannie, izolacji lub izolacji w warunkach domowych, to może zgłosić zamiar głosowania korespondencyjnego do 2. dnia przed dniem wyborów.

Ramka 8

Możliwość późniejszego rozpoczęcia głosowania w odrębnych obwodach

Co do zasady głosowanie odbywa się od bez przerwy od godz. 7 do 21. Ustawa nowelizująca w nowym brzmieniu par. 5 art. 39 k.w. rozszerza możliwość późniejszego rozpoczęcia głosowania, o ile nie będzie to miało wpływu na sprawne oddanie głosu przez wszystkich uprawnionych wyborców, na wszystkie odrębne obwody głosowania oraz na obwody głosowania utworzone na polskich statkach morskich. Dotychczas późniejsze rozpoczęcie głosowania było możliwe tylko w obwodach głosowania utworzonych w zakładach leczniczych i domach pomocy społecznej. ©℗

Przypomnijmy, że głosowanie korespondencyjne jest jedną z alternatywnych procedur głosowania. Instytucja ta została wprowadzona w 2011 r. z myślą o ułatwieniu, a w niektórych wypadkach wręcz umożliwieniu udziału w wyborach grup wyborców, którzy napotykają poważne trudności organizacyjno-techniczne w dotarciu do lokali wyborczych. Ten sposób oddania głosu przysługuje (nic pod tym względem się nie zmieniło) osobom: niepełnosprawnym o znacznym lub umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, podlegającym w dniu elekcji obowiązkowej kwarantannie, izolacji lub izolacji w warunkach domowych oraz które najpóźniej w dniu głosowania kończą 60 lat. Ustawa nowelizująca skorygowała formy zgłoszenia chęci skorzystania z tego uprawnienia. Z katalogu sposobów wykreślono telefaksu jako sposób anachroniczny. W dodanym par. 2a do art. 53b k.w. wskazano, że zgłoszenie komisarz wyborczy niezwłocznie przekaże właściwemu urzędnikowi wyborczemu w gminie, w której wyborca jest ujęty w obwodzie głosowania zgodnie z adresem zameldowania na pobyt stały lub adresem stałego zamieszkania. Natomiast w zmienionym par. 3 art. 53b k.w. ustalono, że w zgłoszeniu zamieszczone będą następujące dane: nazwisko i imię (imiona), numer ewidencyjny PESEL wyborcy, oznaczenie wyborów, których dotyczy zgłoszenie, oraz adres, na który ma być wysłany pakiet wyborczy.

Wymóg nakładki w alfabecie Braille’a. Z kolei w myśl par. 7 art. 53b k.w. w nowym brzmieniu w zgłoszeniu wyborca niepełnosprawny może zażądać dołączenia do pakietu wyborczego nakładki na kartę do głosowania sporządzonej w alfabecie Braille’a oraz może zamieścić lub podać adres poczty elektronicznej lub numer telefonu komórkowego oraz informację o wyrażeniu zgody na przekazanie danych do rejestru danych kontaktowych osób fizycznych. Paragrafy 2a, 3 i 7 art. 53b k.w. w brzmieniu nadanym przez ustawę nowelizującą zaczną obowiązywać w dacie podanej w komunikacie premiera.

Obowiązek powiadomienia o zmianie siedziby lokalu. Ustawa nowelizująca zmodyfikowała treść art. 13b k.w., co może wpłynąć na zmianę obowiązków wójtów, związanych z informowaniem wyborców o zmianie lokalu, w którym odbywa się głosowanie – w przypadku jeśli zmiana zaszła w stosunku do ostatnich wyborów do Sejmu i do Senatu, wyborów prezydenta RP, wyborów do Parlamentu Europejskiego w Rzeczypospolitej Polskiej albo wyborów do organów jednostek samorządu terytorialnego. Mianowicie w nowym brzmieniu art. 13b (obowiązującym od 31 marca br.), jeżeli w lokalu, w którym w ostatnich wyborach przeprowadzano głosowanie, a w dniu wyborów nie przeprowadza się głosowania lub ma w nim siedzibę obwodowa komisja wyborcza właściwa dla obwodu głosowania o zmienionych granicach, to w dniu wyborów wójt umieszcza w miejscu łatwo dostępnym przy wejściu do tego lokalu informację umożliwiającą wyborcom dotarcie do właściwego lokalu wyborczego.

W dotychczasowym brzmieniu art. 13b k.w. obowiązek informacyjny dotyczył przypadków, gdy w okresie pięciu lat poprzedzających dzień wyborów przeprowadzano głosowanie. W zmienionym przepisie takiego ograniczenia czasowego już nie ma.

Przekazanie egzemplarza obwieszczenia. Kolejna korekta wynikająca z ustawy nowelizującej dotyczy art. 16 k.w. Przepis ten reguluje kwestie dotyczące obwieszczenia przez włodarza o obwodach głosowania, siedzibach i lokalach obwodowych komisji wyborczych oraz głosowaniu korespondencyjnym. Ustawa zmieniająca zwalnia włodarza z przekazywania PKW jednego egzemplarza obwieszczenia dotyczącego zmian w obwodach głosowania. Oznacza to, że włodarz niezwłocznie przekazuje ten dokument wyłącznie komisarzowi wyborczemu. Ponadto zgodnie z nowym brzmieniem art. 16 par. 3 k.w. podanie w formie obwieszczenia informacji przekazywanej przez komisarza wyborczego powinno nastąpić najpóźniej w 20. dniu przed dniem wyborów (a nie, jak dotychczas, w 21. dniu).

Pomysły na ograniczenie fałszerstw: nie tylko zmiany w pracach obwodowych komisji i głosowaniach

Nowelizacja modyfikuje niektóre przepisy, aby przebieg wyborów był jak najbardziej przejrzysty. Do zwiększenia kontroli nad komisjami przyczynić się mają również ułatwienia i zachęty dla mężów zaufania.

powrót do jednej komisji

Zrezygnowano z powoływania dwóch obwodowych komisji wyborczych: do spraw głosowania i do spraw liczenia głosów. Zdecydowano się na powrót do jednej komisji obwodowej, która po przeprowadzeniu głosowania ustali jego wyniki. Zmodyfikowano przy tym jednak niektóre zasady jej pracy. Rezygnację z funkcjonowania osobnych komisji do spraw przeprowadzenia głosowania i do spraw ustalenia wyników głosowania, wprowadzonych w ramach nowelizacji z 2018 r. i ostatecznie utrzymanych dotychczas jedynie w wyborach samorządowych, pozywanie oceniali eksperci Fundacji im. Stefana Batorego. Jest to zmiana od dawna postulowana również przez Krajowe Biuro Wyborcze. Podział na dwie komisje wyborcze niejednokrotnie dodatkowo potęgował problemy z ich właściwą obsadą.

zmienione wymogi co do przebiegu wyborów

Ustawa nowelizująca zakłada, że w momencie rozpoczęcia głosowania aż do jego zakończenia w lokalu wyborczym muszą być równocześnie obecni członkowie obwodowej komisji wyborczej w liczbie stanowiącej co najmniej 1/2 jej pełnego składu, w tym przewodniczący komisji lub jego zastępca. W poprzednim stanie prawnym wymagane było 2/3 pełnego składu komisji. Według ekspertów Fundacji im. Stefana Batorego jest to zmiana niekorzystna, choć, zwłaszcza w przypadku komisji najmniej licznych (pięcioosobowych), raczej będzie jedynie legalizowała powszechną praktykę – utrzymanie stałej obecności czterech spośród pięciu osób w praktyce mogłoby być po prostu niewykonalne. Zdaniem ekspertów właściwszą drogą byłoby stworzenie warunków do powoływania komisji co najmniej sześcioosobowych. Zapewnienie stałej obecności odpowiednio dużej części składu komisji jest związane z zagwarantowaniem liczby osób wystarczającej do wykonywania czynności związanych z prowadzeniem głosowania, ale ma też na celu zapewnienie nieprzerwanej wzajemnej kontroli prawidłowości działań członków komisji, delegowanych przez konkurencyjne względem siebie komitety.

Dokonywanie nagrań – także w trakcie głosowania

Nowela wprowadza zmiany w nagrywaniu prac obwodowej komisji wyborczej przez mężów zaufania z wykorzystaniem własnych urządzeń rejestrujących. To jedno z najbardziej kontrowersyjnych rozwiązań ustawa nowelizująca przewidziała w art. 42 k.w.

Tak było. Do tej pory mężowie zaufania mogli rejestrować czynności komisji do rozpoczęcia głosowania, czyli m.in. sprawdzenie czy urna jest pusta, zamknięcie urny i jej opieczętowanie, skontrolowanie, czy na miejscu znajdują się spis wyborców i potrzebna liczba kart do głosowania. Następnie mogli rejestrować prace komisji dopiero od zamknięcia lokalu wyborczego do podpisania protokołu.

Jak się zmieniło. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 42 par. 5 k.w. od podjęcia przez obwodową komisję wyborczą czynności poprzedzających głosowanie (czyli od momentu sprawdzenia urny) do podpisania protokołu głosowania w obwodzie czynności obwodowej komisji wyborczej na obszarze kraju mogą być rejestrowane przez mężów zaufania z wykorzystaniem własnych urządzeń rejestrujących. Innymi słowy, jest możliwość nagrywania prac obwodowej komisji również w czasie trwania głosowania.

Filmy zebrane w chmurze przez ministra

Kolejny przegłosowany w ramach nowelizacji pomysł na zwiększenie bezpieczeństwa wyborów przewiduje, że materiały zawierające zarejestrowany przebieg czynności obwodowej komisji wyborczej głosowania będą przekazywane przez męża zaufania do ministra właściwego do spraw informatyzacji. Tryb przekazywania tych materiałów do ministra właściwego ds. informatyzacji reguluje nowy par. 6a dodany w art. 42 k.w. Przekazanie nagrań odbywać się ma przy użyciu specjalnej usługi elektronicznej udostępnionej:

  • przez ministra do spraw informatyzacji, po uwierzytelnieniu wnioskodawcy w sposób określony w art. 20a ust. 1 ustawy z 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 57), który przechowuje je do czasu stwierdzenia ważności wyborów;
  • w publicznej aplikacji mobilnej, o której mowa w art. 19e ust. 1 ustawy z 17 lutego 2005 r. o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne, po uwierzytelnieniu męża zaufania z wykorzystaniem certyfikatu, o którym mowa w art. 19e ust. 2a tej ustawy, wydanego użytkownikowi publicznej aplikacji mobilnej po uwierzytelnieniu w sposób określony w art. 20a ust. 1 tej ustawy, który przechowuje je do czasu stwierdzenia ważności wyborów.

Termin uruchomienia tej usługi przez ministra ustali premier w komunikacie. Dotychczas osobny akt w tej sprawie nie został jeszcze ogłoszony.

– Przepis przewiduje, że mąż zaufania na podstawie art. 42 par. 6a k.w. uzyska możliwość przekazania materiału wideo do specjalnej chmury, która zostanie w tym celu utworzona przez ministra właściwego do spraw informatyzacji – tłumaczył szczegóły planowanych rozwiązań Krzysztof Szczucki, prezes Rządowego Centrum Legislacji, na posiedzeniu komisji nadzwyczajnej. – Ale to nie jest jedyna możliwość zabezpieczenia tego nagrania, może on zdecydować się na przekazanie karty pamięci obwodowej komisji wyborczej i taka karta pamięci staje się dokumentem z wyborów – wskazywał Krzysztof Szczucki. Tłumaczył, że nagranie powinno po zakończeniu głosowania i przebiegu procedury liczenia głosów zostać przekazane do chmury albo do dokumentów z wyborów i niezwłocznie skasowane, żeby nie było jakiegokolwiek ryzyka późniejszego jego wycieku chociażby do internetu. Nagrania muszą być przechowywane do momentu stwierdzania ważności wyborów i być udostępniane na wniosek sądu właściwego do rozpatrywania protestów wyborczych. Jeżeli chodzi o par. 6b w art. 42 k.w., to ma on charakter uzupełniający względem par. 6a i odnosi się do przetwarzania wizerunków osób widocznych w tych nagraniach.

Ograniczenie przetwarzania

Wprowadzono też regulacje, które ograniczają przetwarzanie nagrań. Zgodnie z art. 42 par. 6c k.w. mąż zaufania przetwarza materiały zawierające zarejestrowany przebieg czynności wyborczych wyłącznie w celu zakwalifikowania ich jako dokumentów z wyborów. Usuwa je niezwłocznie, po przekazaniu do ministra właściwego do spraw informatyzacji z urządzenia rejestrującego oraz wszelkich, zarówno fizycznych, jak i wirtualnych, nośników pamięci, na których został zapisany, a których mąż zaufania pozostaje posiadaczem.

Z kolei art. 42 par. 6d k.w. nakazuje mężowi zaufania usunięcie materiału zawierającego zarejestrowany przebieg czynności wyborczych nieprzekazany ministrowi właściwemu do spraw informatyzacji z urządzenia rejestrującego oraz wszelkich, zarówno fizycznych, jak i wirtualnych nośników pamięci, na których został zapisany. Ma to nastąpić nie później niż do końca dnia następującego po dniu, w którym obwodowa komisja wyborcza przekazała protokół głosowania w obwodzie komisji wyborczej wyższego stopnia.

Przepisy te na etapie prac legislacyjnych w Sejmie wywoływały wiele emocji. Wskazywano, że ustawa zmieniająca nie przewiduje sankcji za nieusunięcie nagrań z nośników pamięci, czyli np. smartfonów, albo, co gorsze, za umieszczenie tych nagrań w internecie. Wątpliwości wyjaśniał Krzysztof Szczucki, prezes RCL. Jego zdaniem ten, kto bezprawnie, tj. niezgodnie ze wspomnianym przepisem, umieści takie nagranie w domenie publicznej, może spotkać się z sankcjami cywilnoprawnymi na skutek powództwa wytoczonego przez osobę, która uważa, że jej prawa zostały naruszone przez umieszczenie nagrania w internecie. Z kolei Róża Rzeplińska, prezes zarządu Stowarzyszenia 61, w odpowiedzi przekonywała, że ściganie sprawców takich czynów będzie trudne, zwłaszcza gdy umieszczą nagranie na domenach zagranicznych dostawców, np. Facebooku. Natomiast zdaniem poseł Barbary Dolniak rozwiązanie to może prowadzić do awantur podczas głosowania, gdy mężowie zaufania z różnych ugrupowań politycznych będą się wzajemnie nagrywać. Zadaniem rzecznika praw obywatelskich rozwiązanie dopuszczające możliwość nagrywania może zniechęcać niektórych obywateli do udziału w głosowaniu i prowadzić do naruszenia zasady jego tajności.

Zakaz działania w grupach roboczych

Niedopuszczalne będzie wykonywanie czynności związanych z ustaleniem wyników głosowania przez grupy członków obwodowych komisji wyborczych lub pojedynczych jej członków oddzielnie lub tworzenie z członków obwodowych komisji wyborczych grup roboczych, które wykonywałyby oddzielnie czynności po zakończeniu głosownia.

Ta zmiana wynika z nowelizacji art. 69 k.w. Stanowi jednak tylko doprecyzowanie, gdyż w dotychczasowym par. 3a art. 69 k.w. jest mowa, że czynności obwodowej komisji wyborczej ds. ustalenia wyników głosowania w obwodzie związane z ustalaniem wyników głosowania w obwodzie wykonują wspólnie wszyscy obecni członkowie komisji.

Warto wskazać, że obecne brzmienie przepisu (dodany par. 3b w art. 69 k.w.), które obowiązuje od 31 marca br., jest odwzorowaniem dotychczasowych zapisów wytycznych PKW. Wcześniej PKW w swoich wytycznych wyraźnie wskazywała, że: „Nie jest dopuszczalne tworzenie z członków komisji grup roboczych, które wykonywałyby oddzielnie czynności po zakończeniu głosowania”.

Na posiedzeniu komisji sejmowej propozycję tego rozwiązania pozytywnie oceniał Paweł Zdun, przedstawiciel Ruchu Kontroli Wyborów. Twierdził on, że liczenie głosów w podziale na podgrupy powoduje największe niebezpieczeństwo oszustw. Jego zdaniem wprawdzie zakaz działania w grupach wydłuży czas liczenia głosów, ale wyeliminuje potencjalne niebezpieczeństwo. Eksperci Fundacji im. Batorego również przychylnie oceniali zmianę art. 69 k.w. – wskazując, że wprawdzie zakaz liczenia w grupach wynikał już wcześniej z wytycznych PKW, ale mankamentem było to, że taka reguła nie miała potwierdzenia w przepisach.

Wyraźne okazywanie kart do głosowania

W dodanym do art. 71 k.w. par. 1b wprowadza się wymóg, by przed ustaleniem przez obwodową komisję wyborczą ważności karty do głosowania, ważności głosu, oddania głosu na daną listę lub na danego kandydata, każda z kart do głosowania była okazywana wszystkim obecnym członkom obwodowej komisji wyborczej. To nowy warunek, wcześniej nigdzie nie był on formułowany. Zdaniem ekspertów Fundacji im. Stefana Batorego zmiana ta może znacząco przedłużyć liczenie głosów.

Głosowanie przez pełnomocnika

Ograniczeniu fałszerstw mają też służyć zmiany w głosowaniu przez pełnomocnika. To druga z form głosowania alternatywnego (obok głosowania korespondencyjnego).

Tylko wpisany do rejestru w tej samej gminie. W tym zakresie ustawa nowelizująca dokonała drobnej korekty w art. 55 k.w. Nowe brzmienie par. 1 w art. 55 k.w. stanowi, że pełnomocnikiem do głosowania może być tylko osoba wpisana do rejestru wyborców lub spisu wyborców w tej samej gminie (to nowe brzmienie zacznie obowiązywać w dacie podanej w komunikacie premiera). Obecnie obowiązujący przepis mówi, że pełnomocnikiem może być tylko osoba wpisana do rejestru wyborców.

Akty pełnomocnictwa po nowemu. Zmieniono także przepisy dotyczące sporządzania aktów pełnomocnictwa do głosowania. Zgodnie z art. 56 par. 2 k.w. akt pełnomocnictwa do głosowania sporządza się na wniosek wyborcy wniesiony do wójta gminy, w której wyborca jest ujęty w obwodzie głosowania właściwym dla adresu zameldowania na pobyt stały lub adresu stałego zamieszkania, najpóźniej w 9. dniu przed dniem wyborów. We wniosku zamieszcza się nazwisko i imię (imiona), numer ewidencyjny PESEL oraz adres zamieszkania zarówno wyborcy, jak i osoby, której ma być udzielone pełnomocnictwo do głosowania, oraz oznaczenie wyborów, których dotyczy pełnomocnictwo do głosowania.

W dodanych par. 2a i 2bw art. 56 k.w. doprecyzowuje się sposób złożenia wniosku, w tym wskazując również na e-usługę. W myśl tego pierwszego przepisu wyborca we wniosku może zamieścić adres poczty elektronicznej lub numer telefonu komórkowego oraz informację o wyrażeniu zgody na przekazanie danych do rejestru danych kontaktowych osób fizycznych. Wniosek może być złożony ustnie albo na piśmie utrwalonym w postaci:

  • papierowej, opatrzonym własnoręcznym podpisem,
  • elektronicznej, opatrzonym kwalifikowanym podpisem elektronicznym, podpisem zaufanym albo podpisem osobistym, przy użyciu usługi elektronicznej udostępnionej przez ministra właściwego do spraw informatyzacji, po uwierzytelnieniu tej osoby w sposób określony w art. 20a ust. 1 ustawy o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne.

Zgodnie z art. 11 pkt 6 k.w. do dnia określonego w komunikacie prezesa Rady Ministrów nie stosuje się art. 56 par. 2b k.w. w zakresie możliwości wystąpienia z wnioskiem o sporządzenie pełnomocnictwa do głosowania przy użyciu usługi elektronicznej, o której mowa w tym przepisie.

Zachęta do kontrolowania: diety dla męża zaufania

Mężowie zaufania otrzymają dietę w wysokości 40 proc. zryczałtowanej diety członków obwodowych komisji wyborczych. Świadczenie to będzie wypłacane wyłącznie tym z nich, którzy obserwowali głosowanie przez co najmniej pięć godzin i cały przebieg ustalania wyników głosowania do momentu podpisania protokołu głosowania.

Uprawnienie to przyznaje nowo dodany art. 103aa k.w. Jest to kolejne rozwiązanie (obok możliwości dokonywania nagrań), które ma prowadzić do wzmocnienia pozycji społecznej obserwatorów i mężów zaufania, a przy okazji – zachęcić ich do pracy na rzecz bezpieczeństwa wyborów.

Ramka 9

Rola mężów zaufania

Mężowie zaufania to osoby obdarzone zaufaniem kandydatów i ich komitetu wyborczego, którym powierzono odpowiedzialne obowiązki społeczne. Są przedstawicielami kandydatów i ich komitetów wyborczych, reprezentującymi ich interesy w czasie głosowania i ustalania wyników głosowania w obwodzie głosowania. Mężowie zaufania w obwodzie głosowania działają na podstawie zaświadczenia (pełnomocnictwa) wydanego im przez pełnomocnika wyborczego lub upoważnioną przez niego osobę. Zasady pełnienia tej funkcji, niezmienione omawianą nowelizacją, określa art. 103a‒103c k.w.

Warunki wyznaczania. Mężem zaufania może być osoba, która:

• ma czynne prawo wyborcze do Sejmu (jest obywatelem polskim, najpóźniej w dniu głosowania kończy 18 lat, nie jest pozbawiona praw publicznych prawomocnym orzeczeniem sądu, praw wyborczych prawomocnym orzeczeniem Trybunału Stanu, nie jest ubezwłasnowolniona prawomocnym orzeczeniem sądu),

• nie kandyduje w wyborach,

• nie jest komisarzem wyborczym,

• nie jest pełnomocnikiem wyborczym komitetu,

• nie jest pełnomocnikiem finansowym komitetu,

• nie jest urzędnikiem wyborczym,

• nie jest członkiem komisji wyborczej.

Powody wygaśnięcia funkcji. Funkcja męża zaufania wygasa w przypadku:

• zrzeczenia się jej,

• śmierci,

• podpisania zgody na zgłoszenie do komisji wyborczej,

• kandydowania w wyborach,

• objęcia funkcji pełnomocnika wyborczego czy finansowego, komisarza wyborczego, urzędnika wyborczego,

• odwołania przez pełnomocnika komitetu.

Uprawnienia. Mąż zaufania ma prawo:

• być obecny podczas wszystkich czynności komisji, do której został wyznaczony, w szczególności być obecny przy przekazywaniu protokołu przez obwodową komisję wyborczą, przekazywaniu danych z protokołu przez rejonową komisję wyborczą, sprawdzaniu pod względem arytmetycznej poprawności ustalenia wyników głosowania przez pełnomocników, o których mowa w art. 173 k.w., oraz sprawdzaniu prawidłowości ustalenia wyników głosowania i wprowadzania danych do sieci elektronicznego przesyłania danych;

• być obecny w lokalu wyborczym w czasie przygotowania do głosowania, samego głosowania, ustalania wyników głosowania i sporządzania protokołu;

• wnosić do protokołu uwagi, z wymienieniem konkretnych zarzutów;

• być obecny przy przewożeniu i przekazywaniu protokołu do właściwej komisji wyborczej wyższego stopnia. ©℗

Dotychczasowe regulacje

Przypomnijmy, że obszerną regulację dotyczącą instytucji mężów zaufania i obserwatorów społecznych wprowadziła do kodeksu wyborczego (w dodanym rozdziale IIa) ustawa z 11 stycznia 2018 r. o zmianie niektórych ustaw w celu zwiększenia udziału obywateli w procesie wybierania, funkcjonowania i kontrolowania niektórych organów publicznych (Dz.U. poz. 130). Wprowadzony wówczas rozdział skodyfikował instytucje mężów zaufania i obserwatorów społecznych i czytelnie określa uprawnienia obu grup.

Wówczas o uregulowanie instytucji obserwatora społecznego wnosił rzecznik praw obywatelskich. Potrzebę taką widział także przewodniczący PKW (pismo z 16 marca 2016 r., znak: ZPOW-0620-6/16). Na brak uregulowania statusu krajowych obserwatorów zwróciła uwagę m.in. Organizacja Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie w raporcie przedstawiającym wnioski z obserwacji wyborów do Sejmu RP i do Senatu RP, które odbyły się w 2011 r. (podobnie także w 2015 r.).

Obserwatorzy: też są modyfikacje

Warto również przypomnieć, że jak wskazuje niezmieniony art. 103c par. 1 k.w., obserwatora społecznego może po jednym desygnować do obwodowej komisji wyborczej zarejestrowane w Polsce stowarzyszenie i fundacja, do których celów statutowych należy troska o demokrację, prawa obywatelskie i rozwój społeczeństwa obywatelskiego. Wskazać należy, że do obserwatorów społecznych stosuje się odpowiednio przepisy kodeksu wyborczego o mężach zaufania – z pewnymi wyjątkami (ustawa nowelizująca poszerzyła listę wyjątków).

I tak: do obserwatora nie stosuje się regulacji dotyczących męża zaufania w sprawach:

  • diety (nowy art. 103aa par. 1 i 2 k.w.),
  • ewidencjonowania czasu przebywania w lokalu wyborczym i wydawania zaświadczenia w tym zakresie (nowy art. 103aa par. 3‒8 k.w.),
  • prawa wnoszenia do protokołu uwag, z wymienieniem konkretnych zarzutów oraz prawa bycia obecnym przy przewożeniu i przekazywaniu protokołu do właściwej komisji wyborczej wyższego stopnia (art. 103b par. 3 i 4 k.w.),
  • zwolnienia od pracy na dzień głosowania oraz liczenia głosów, a także na dzień następujący po dniu, w którym zakończono liczenie głosów, z zachowaniem prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz uprawnień ze stosunku pracy (nowy art. 103ba k.w.).

Ustawa nowelizująca koryguje ponadto art. 50 par. 2 k.w., który dotyczy obserwatorów międzynarodowych wyborów. PKW zaprasza ich po porozumieniu z ministrem właściwym do spraw zagranicznych. Osoby te mają prawo obserwować przebieg wyborów oraz pracę organów wyborczych, w tym obwodowych komisji wyborczych. Zgodnie z nowym brzmieniem par. 2 mają uprawnienia mężów zaufania, z wyjątkiem prawa do wnoszenia uwag do protokołów, prawa do diety oraz prawa do urlopu.

Na jakiej podstawie będą wypłacane diety dla mężów zaufania?

Podstawą będzie zaświadczenie wydane przez przewodniczącego obwodowej komisji wyborczej. Tym samym przewodniczący obwodowej komisji wyborczej będzie miał nowy obowiązek. To on ma prowadzić ewidencję czasu przebywania mężów zaufania w lokalu wyborczym i wydawać zaświadczenia, które będą podstawą do wypłaty diety mężom zaufania.

Jaka powinna być treść zaświadczenia wystawianego przez przewodniczącego obwodowej komisji wyborczej dla męża zaufania?

Zaświadczenie wydawane przez przewodniczącego obwodowej komisji wyborczej dla męża zaufania powinno zawierać następujące dane:

  • imię i nazwisko męża zaufania,
  • oznaczenie obwodowej komisji wyborczej, której przewodniczący wydaje zaświadczenie,
  • stwierdzenie, że mąż zaufania spełnił warunki niezbędne do wypłaty diety.

Zaświadczenie powinno być opatrzone pieczęcią komisji wyborczej i podpisem przewodniczącego danej komisji. Sporządzane jest ono w dwóch egzemplarzach, z których jeden otrzymuje mąż zaufania, a drugi stanowi dokument z wyborów w rozumieniu art. 8 k.w.

Kto będzie dokonywał wypłaty diety?

Diety wypłacane są przez włodarzy – po złożeniu przez mężów zaufania we właściwym urzędzie gminy wniosku o wypłatę diety wraz z zaświadczeniem albo jego uwierzytelnioną kopią. Wypłata powinna nastąpić w terminie 30 dni roboczych od dnia złożenia wniosku.

Jakie dane mąż zaufania powinien przedstawić we wniosku składanym w urzędzie gminy?

Wniosek składany przez mężów zaufania w celu wypłaty diety zawiera następujące dane:

  • imię i nazwisko wnioskodawcy,
  • adres zameldowania oraz adres do korespondencji, jeśli jest inny niż adres zameldowania,
  • numer konta bankowego, na który przelana ma być dieta, albo wskazanie, że wnioskuje o wypłatę diety w gotówce,
  • numer PESEL,
  • oznaczenie obwodowej komisji wyborczej, przy której wykonywał obowiązki męża zaufania,
  • oznaczenie właściwego urzędu skarbowego.

Wolny dzień dla męża zaufania

Ustawa nowelizująca w dodanym art. 103ba k.w. reguluje zasady zwolnienia od pracy przysługującego mężowi zaufania. Zgodnie z jego treścią mężowi zaufania w związku z wykonywaniem zadań przysługuje zwolnienie od pracy:

  • na dzień głosowania oraz liczenia głosów, a także
  • na dzień następujący po dniu, w którym zakończono liczenie głosów

– z zachowaniem prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz uprawnień ze stosunku pracy.

Odpowiednie powiadomienie pracodawcy. W razie zamiaru skorzystania ze zwolnienia od pracy mąż zaufania musi, co najmniej na trzy dni przed przewidywanym terminem nieobecności w pracy, uprzedzić, w formie pisemnej, pracodawcę o przyczynie i przewidywanym okresie nieobecności w pracy.

Dostarczenie zaświadczenia. Następnie, nie później niż następnego dnia po upływie okresu nieobecności w pracy, mąż zaufania musi dostarczyć pracodawcy zaświadczenie usprawiedliwiające nieobecność w pracy związaną z wykonywaniem zadań męża zaufania.

Zaświadczenie to zawiera:

  • imię i nazwisko męża zaufania,
  • wskazanie podstawy prawnej zwolnienia od pracy,
  • przyczynę i czas nieobecności w pracy.

Dokument ten opatrzony jest pieczęcią komisji wyborczej, a podpisuje go przewodniczący danej komisji. Zaświadczenie jest sporządzane w dwóch egzemplarzach, z których jeden otrzymuje mąż zaufania, a drugi stanowi dokument z wyborów w rozumieniu art. 8 k.w. PKW w drodze uchwały określi wzór zaświadczenia, mając na uwadze dane wymagane przez kodeks wyborczy.

Co może być problemem?

Oceniając zakres projektowanych zmian, eksperci Fundacji im. Batorego wskazywali, że nie wydaje się, aby właściwą drogą dla poprawy warunków kontroli obywatelskiej było wprowadzenie diet dla mężów zaufania, zwłaszcza w powiązaniu ze zleceniem przewodniczącym okręgowych komisji wyborczych prowadzenia ewidencji czasu ich pracy. Mąż zaufania działa na rzecz komitetu, który go deleguje (podobnie zresztą obserwator społeczny), i nie powinien podlegać w żaden sposób (poza oczywistymi kwestiami porządkowymi) przewodniczącemu OKW. Ewentualna dieta lub zwrot kosztów również powinny być sprawą wyłącznie między nim a stroną go delegującą. Eksperci podkreślali, że zdecydowanie negatywnie należy ocenić pomysł obciążenia przewodniczącego OKW dodatkowym obowiązkiem prowadzenia ewidencji czasu pracy mężów zaufania. Tworzy to również niepożądaną sytuację, w której wynagrodzenie obserwującego prace komisji męża zaufania ma zależeć od potwierdzenia jego obecności przez przewodniczącego kontrolowanej komisji.

Jak zmieni się skład i tryb działania okręgowych i rejonowych komisji wyborczych

Nowelizacja wprowadza liczne zmiany w składzie, pracach i zasadach powoływania komisji okręgowych i rejonowych. Będą w nich zasiadać nie tylko sędziowie, dopuszczono osoby mające wyższe wykształcenie prawnicze oraz dające rękojmię należytego pełnienia tej funkcji. Przepisy zastrzegają, że w skład komisji nie może być powołana osoba, która ukończyła 70 lat.

Organy wyborcze to niezależne od władzy podmioty administrujące sprawami wyborczymi. Wyróżnia się wśród nich organy stałe i niestałe, powoływane ad hoc w związku z zarządzonymi wyborami. PKW została powołana na czas nieokreślony. Taki sam charakter ma działanie komisarza wyborczego, chociaż funkcję tę powierza się na określony czas (pięcioletniej kadencji). Niestałe organy wyborcze (komisje okręgowe, rejonowe, terytorialne, obwodowe) są powoływane na czas wykonania powierzonych im zadań. Podział organów wyborczych na stałe i niestałe można uzupełnić podziałem na organy zawodowe i niezawodowe.

komisje rejonowe: zmiany w składzie

Rejonowa komisja wyborcza jest powoływana wyłącznie do udziału w przeprowadzeniu wyborów do Parlamentu Europejskiego (art. 339 par. 1 pkt 3 k.w.). Dotychczas skład tej komisji był sędziowski (sędziowie w stanie czynnym oraz w stanie spoczynku). Od 31 marca br. to się zmieniło, gdyż zgodnie z art. 174 par. 1 k.w. w skład rejonowej komisji wyborczej wchodzi czterech członków powołanych spośród osób mających wykształcenie wyższe prawnicze oraz dających rękojmię należytego pełnienia tej funkcji, a także z urzędu (jako jej przewodniczący) komisarz wyborczy. I, co ważne, dodano, że w skład komisji nie może być powołana osoba, która ukończyła 70 lat.

komisje terytorialne: zmiany w liczebności

Od 31 marca br. zmieniła się liczebność członków terytorialnych komisji wyborczych. Dotychczas było ich dziewięciu, a po zmianach wielkość składu zależy od liczby mieszkańców danej jednostki samorządu terytorialnego.

Tabela 1. Liczebność terytorialnych komisji wyborczych ©℗

Liczba członków Liczba mieszkańców w JST
9 do 20 tys.
11 do 100 tys.
13 do 500 tys.
15 powyżej 500 tys.

Przypomnijmy, że terytorialnymi komisjami wyborczymi są wojewódzkie, powiatowe i gminne komisje wyborcze (art. 152 par. 3 k.w.). Powołuje się je w celu przeprowadzenia wyborów do organów stanowiących jednostek samorządu terytorialnego odpowiednich szczebli. Gminne komisje wyborcze przeprowadzają dodatkowo wybory wójta, burmistrza i prezydenta miasta. Trzy różne terytorialne komisje wyborcze odpowiadają trójszczeblowej strukturze samorządu terytorialnego w Polsce. Wojewódzkie komisje wyborcze wykonują swoje zadania w zakresie przeprowadzenia wyborów na obszarze województwa; dwie pozostałe komisje – powiatowa i gminna – odpowiednio na obszarze powiatu (miasta na prawach powiatu) i gminy. Ze względu na to, że jednostki samorządu terytorialnego poszczególnych szczebli są od siebie niezależne, pomiędzy poszczególnymi terytorialnymi komisjami wyborczymi nie zachodzą żadne powiązania organizacyjne ani funkcjonalne.

Ustawa zmieniająca w dodanym par. 2a art. 178 k.w. reguluje tryb powołania członków terytorialnych komisji wyborczych. Na tej podstawie terytorialną powołuje się:

1) w liczbie nieprzekraczającej 2/3 ustawowego składu komisji – po jednej osobie zgłoszonej przez każdego z pełnomocników wyborczych reprezentujących komitety wyborcze utworzone przez partie polityczne bądź koalicje partii politycznych, z których list odpowiednio w ostatnich wyborach: wybrano radnych do sejmiku województwa, z tym że kandydatów można zgłaszać tylko na obszarze województwa, na terenie którego komitet wyborczy wprowadził w ostatnich wyborach radnych do sejmiku województwa, albo wybrano posłów do Sejmu; jeżeli liczba takich komitetów wyborczych jest mniejsza niż 2/3 ustawowego składu komisji, prawo wskazania dodatkowej osoby mają pełnomocnicy komitetów wyborczych;

2) po jednej osobie zgłoszonej przez każdego z pełnomocników wyborczych reprezentujących pozostałe komitety wyborcze.

Gdyby liczba członków komisji powołanych na powyższych zasadach:

  • okazała się mniejsza niż ustawowy skład liczbowy komisji, to pozostałych kandydatów do składu komisji wyłania się w drodze publicznego losowania spośród osób zgłoszonych przez wszystkich pełnomocników wyborczych; każdy z nich może zgłosić do losowania tyle osób, ilu brakuje do ustawowego składu liczbowego komisji;
  • miała być większa niż ustawowy skład liczbowy komisji, to kandydatów do składu komisji, w liczbie stanowiącej różnicę między ustawowym składem liczbowym komisji a liczbą członków powoływanych na podstawie pkt 1, wyłania się w drodze publicznego losowania spośród osób zgłoszonych przez pełnomocników wyborczych; każdy z nich może zgłosić do losowania tylko jedną osobę.

Ustawa nowelizująca w dodanym par. 3a w art. 178 k.w. przewiduje, że osoba będąca kandydatem na członka terytorialnej komisji wyborczej musi mieć bierne prawo wyborcze do Sejmu najpóźniej w dniu dokonania zgłoszenia.

rewolucja w składzie okręgowej komisji

Ustawa zmieniająca modyfikuje również sposób wyłaniania składu okręgowej komisji wyborczej.

Przypomnijmy: okręgowe komisje wyborcze są powoływane w związku z przeprowadzeniem wyborów do Sejmu i Senatu, wyborów prezydenta RP i wyborów do Parlamentu Europejskiego (nie uczestniczą one w przeprowadzaniu wyborów samorządowych). Okręgowa komisja wyborcza działa na obszarze wyznaczonego jej okręgu wyborczego (okręgi wyborcze tworzy się drogą ustawy odrębnie w celu przeprowadzenia wyborów do Sejmu, do Senatu i do Parlamentu Europejskiego). Natomiast w przypadku wyborów prezydenta RP właściwość miejscową (terytorialny zakres działania) okręgowej komisji wyborczej określa PKW w drodze uchwały.

Nie tylko sędziowie. Ustawa zmieniająca wprowadza ważną korektę polegającą na rezygnacji z zasady, że członkami tej komisji są sędziowie. Zgodnie z nowym brzmieniem par. 1 w art. 170 k.w. w skład okręgowej komisji wyborczej wchodzi od 4 do 10 członków powołanych spośród osób mających wykształcenie wyższe prawnicze oraz dających rękojmię należytego pełnienia tej funkcji, a także z urzędu, jako jej przewodniczący, komisarz wyborczy. W skład komisji nie może być powołana osoba, która ukończyła 70 lat.

Dotychczas w skład okręgowej komisji wyborczej wchodziło od 4 do 10 sędziów oraz z urzędu, jako jej przewodniczący, komisarz wyborczy. W skład komisji mógł być także powołany sędzia w stanie spoczynku, który nie ukończył 70 lat.

Kto powoła. Okręgową komisję wyborczą zgodnie z nowym brzmieniem art. 170 k.w. powołuje PKW na wniosek komisarza wyborczego właściwego dla miejscowości będącej siedzibą komisji, najpóźniej w 48. dniu przed dniem wyborów (w poprzednim brzmieniu kandydatów zgłaszał minister sprawiedliwości).

członek komisji: tylko bezpartyjny i niekarany

W nowym brzmieniu art. 170 par. 3 k.w. wprowadzono zakazy dotyczące członków okręgowej komisji wyborczej. Członek komisji nie może:

  • należeć do partii politycznych ani prowadzić działalności publicznej niedającej się pogodzić z pełnioną funkcją;
  • być skazany prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe.

Złamanie zakazu będzie sankcjonowane wygaśnięciem członkostwa w komisji.

Wybór przewodniczącego też po nowemu. Z kolei zgodnie z art. 170 par. 4 k.w. w razie braku możliwości pełnienia funkcji przewodniczącego komisji okręgowej przez komisarza wyborczego komisja wybiera przewodniczącego ze swojego grona. W poprzednim brzmieniu przepisu w takim wypadku minister sprawiedliwości zgłaszał do składu komisji jednego sędziego więcej.

Nowe przesłanki wygaśnięcia członkostwa i odwołania. Ustawa zmieniająca dokonała modyfikacji art. 171 k.w., rozszerzając katalog sytuacji, w których następuje wygaśnięcie członkostwa w komisji wyborczej lub odwołanie członka.

Dodany w par. 1 pkt 2a w art. 171 k.w. stanowi, że członkostwo w komisji wygasa w przypadku złamania zakazów, o których mowa w art. 170 par. 3 k.w., tj. przynależności do partii politycznych, prowadzenia działalności publicznej niedającej się pogodzić z pełnioną funkcją, skazania prawomocnym wyrokiem za przestępstwo umyślne ścigane z oskarżenia publicznego lub umyślne przestępstwo skarbowe.

Z kolei nowe brzmienie par. 2 pkt 2 w art. 171 k.w. mówi, że członek okręgowej komisji wyborczej jest odwoływany na uzasadniony wniosek komisarza wyborczego (dotychczas ministra sprawiedliwości) w odniesieniu do zgłoszonego przez niego członka komisji.

dłuższy termin na powołanie obwodowej komisji

Najniższy szczebel w strukturze organów wyborczych stanowią obwodowe komisje. Biorą udział w przeprowadzeniu wszystkich wyborów w lokalach wyborczych oraz zajmują się m.in. liczeniem oddanych głosów w najmniejszej jednostce, jaką jest obwód do głosowania. Była już o nich mowa przy okazji omawiania tworzenia obwodów głosowania i samej procedery jego przeprowadzania. Jak wspomniano, ustawa zmieniająca likwiduje podział obwodowej komisji na tzw. dzienną i nocną. Oprócz tego w zmienionym art. 182 par. 1 k.w. wydłużono termin na powołanie obwodowej komisji wyborczej spośród wyborców. Ma to nastąpić najpóźniej w 20. dniu przed dniem wyborów (było: „najpóźniej w 21. dniu przed dniem wyborów”).

możliwość uzupełnienia składu przez komisarza

Kolejna nowość to dodatkowe uprawnienie dla komisarza wyborczego. Od 31 marca br. może on uzupełnić skład liczbowy obwodowych komisji wyborczych w gminie, w której można spodziewać się zwiększonej liczby wyborców w porównaniu z liczbą wyborców ujętych w rejestrze wyborców, z tym że liczba członków komisji nie może przekroczyć dopuszczalnego składu komisji. Uzupełnienie będzie możliwe, jeżeli wymaga tego zachowanie sprawności przebiegu głosowania. Dodatkowo przewidziano, że PKW sporządza wykaz gmin, w których zwiększono liczbę członków komisji, na podstawie wniosków komisarzy wyborczych, najpóźniej do 30. dnia przed dniem wyborów.

Ustawa zmieniająca koryguje liczbę członków w odrębnych obwodach wyborczych (w stałych obwodach liczba ta się nie zmienia) spośród kandydatów zgłoszonych przez pełnomocników wyborczych lub upoważnione przez nich osoby.

Tabela 2. Liczebność obwodowych komisji wyborczych w odrębnych obwodach głosowania ©℗

Tak było do 30 marca 2023 r. Tak jest od 31 marca 2023 r.
7 ‒ w obwodach głosowania do 1000 mieszkańców 5 ‒ w obwodach głosowania do 100 osób
9 ‒ w obwodach głosowania od 1001 do 2000 mieszkańców 7 ‒ w obwodach głosowania od 101 do 300 osób
11 ‒ w obwodach głosowania od 2001 do 3000 mieszkańców 9 ‒ w obwodach głosowania od 301 do 500 osób
13 ‒ w obwodach głosowania powyżej 3000 mieszkańców 11 ‒ w obwodach głosowania powyżej 500 osób

Zgodnie z dodanym par. 3a w art. 182 k.w. liczbę osób powoływanych w skład obwodowych komisji wyborczych w odrębnych obwodach głosowania ustala się na podstawie liczby osób przebywających w zakładach leczniczych, domach pomocy społecznej, zakładach karnych i aresztach śledczych oraz oddziałach zewnętrznych takich zakładów i aresztów, a także w domach studenckich lub zespołach domów studenckich, w których utworzono obwody głosowania, w dniu utworzenia w nich odrębnych obwodów głosowania.

poszerzenie praw pracowniczych dla członków komisji

Nowe brzmienie otrzymuje art. 154 par. 4 k.w., który określa uprawnienia członków obwodowej i terytorialnej komisji wyborczej w związku z wykonywaniem przez nich zadań. Dotychczas członkowi obwodowej lub terytorialnej komisji wyborczej w związku z wykonywaniem zadań przysługiwało do pięciu dni zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz uprawnień ze stosunku pracy, z wyjątkiem prawa do wynagrodzenia. Od 31 marca br. uprawnienia członków obwodowej lub terytorialnej komisji wyborczej zmodyfikowano, w rezultacie są nieco szersze.

Zakres praw. Członkowi obwodowej lub terytorialnej komisji wyborczej w związku z wykonywaniem zadań przysługuje:

  • zwolnienie od pracy na dzień głosowania oraz liczenia głosów, a także na dzień następujący po dniu, w którym zakończono liczenie głosów, z zachowaniem prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz uprawnień ze stosunku pracy,
  • do pięciu dni zwolnienia od pracy z zachowaniem prawa do świadczeń z ubezpieczenia społecznego oraz uprawnień ze stosunku pracy, z wyjątkiem prawa do wynagrodzenia.

Wymogi formalne. Zgodnie z dodanym par. 4a w art. 154 k.w. członkowie obwodowej lub terytorialnej komisji wyborczej w razie zamiaru skorzystania ze zwolnienia od pracy są obowiązani, co najmniej na trzy dni przed przewidywanym terminem nieobecności w pracy, uprzedzić, w formie pisemnej, pracodawcę o przyczynie i przewidywanym okresie nieobecności w pracy, a następnie, nie później niż następnego dnia po upływie okresu nieobecności w pracy, dostarczyć pracodawcy zaświadczenie usprawiedliwiające nieobecność w pracy wykonywaniem zadań komisji.

Jakie informacje powinno zawierać zaświadczenie członka komisji wyborczej, które przedstawiane jest dla pracodawcy?

Zaświadczenie, które usprawiedliwia nieobecność w pracy członka obwodowej lub terytorialnej komisji wyborczej, zawiera:

  • imię i nazwisko osoby wchodzącej w skład danej komisji,
  • wskazanie podstawy prawnej zwolnienia od pracy,
  • przyczynę i czas nieobecności w pracy.

Zaświadczenie musi być opatrzone pieczęcią obwodowej lub terytorialnej komisji wyborczej oraz podpisane przez przewodniczącego komisji, a dla przewodniczącego komisji przez jego zastępcę. Sporządzane jest ono w dwóch egzemplarzach, z których jeden otrzymuje zainteresowany członek komisji, a drugi pozostaje w dokumentacji komisji. ©℗

Inne zmiany istotne dla obywateli i komitetów wyborczych

Zmian w kodeksie wyborczym jest więcej. Poniżej przytaczamy inne wybrane rozwiązania, które są szczególnie ważne dla osób, które głosują lub startują w wyborach

Modyfikacja zasad prowadzenia agitacji. Ustawa nowelizująca zmodyfikowała zasady prowadzenia agitacji wyborczej (art. 106 k.w.). Agitację może prowadzić każdy komitet wyborczy i każdy wyborca bez uzyskaniu pisemnej zgody pełnomocnika wyborczego. Kwestia zbierania podpisów w celu zgłoszenia kandydatów, która dotychczas była regulowana w art. 106 par. 1 k.w., stała się przedmiotem odrębnej jednostki redakcyjnej, tj. par. 1a. W nowym stanie prawnym jest to nadal możliwe po uzyskaniu pisemnej zgody pełnomocnika wyborczego. Podpisy można zbierać w miejscu, czasie i w sposób wykluczający stosowanie jakichkolwiek nacisków zmierzających do ich wymuszenia. W praktyce oznacza to, że każdy może bez zgody komitetu wyborczego zamawiać i umieszczać w przestrzeni publicznej materiały promujące daną partię czy kandydata. To rozwiązanie jest krytykowane przez ekspertów Fundacji im. Stefana Batorego. Ich zdaniem odejście od zasady pisemnej zgody pełnomocnika komitetu wyborczego należy ocenić zdecydowanie negatywnie, może bowiem prowadzić do znaczącego ograniczenia jawności finansowania kampanii wyborczych. Obowiązujące w kampanii limity wydatków mogą się okazać iluzoryczne w miarę rozproszenia owych wydatków między różne podmioty, a pełna kontrola finansowania kampanii wyborczej stanie się bardzo trudna.

W ocenie ekspertów nowa redakcja art. 106 k.w. jednoznacznie potwierdza obecnie obowiązującą i niejednoznaczną regulację, że każdy wyborca będzie mógł prowadzić agitację wyborczą de facto bez ograniczeń. W odróżnieniu od wyborcy prowadzenie agitacji przez komitety wyborcze podlega daleko idącej reglamentacji kodeksowej. Dotyczy to m.in. definicji materiałów wyborczych (art. 109 par. 1 k.w.), ich oznaczeń (art. 109 par. 2 k.w.), zasad publikowania informacji, komunikatów, apeli i haseł wyborczych w prasie drukowanej (art. 112 k.w.) oraz finansowania kampanii wyborczej (rozdział 15 k.w.). W wyniku wprowadzonej poprawki wyborca prowadzący agitację wyborczą znajdzie się w praktyce poza systemem chroniącym przejrzystość finansowania polityki.

Obowiązek zniszczenia list kandydatów. Zgodnie z dodanym art. 8a k.w. w przypadku niedokonania zawiadomienia o utworzeniu komitetu wyborczego w wyborach albo niedokonania zgłoszenia listy kandydatów lub kandydata w wyborach pełnomocnik wyborczy komitetu wyborczego dokonuje protokolarnego zniszczenia kart wykazu podpisów obywateli popierających utworzenie komitetu wyborczego albo zgłoszenie listy kandydatów lub kandydata. Zniszczenie kart powinno nastąpić nie później niż w ciągu trzech dni po upływie terminu na dokonanie zawiadomienia o utworzeniu komitetu wyborczego albo zgłoszenia listy kandydatów lub kandydata. Z czynności tych sporządzany jest protokół potwierdzający zniszczenie, który pełnomocnik wyborczy niezwłocznie przekazuje organowi wyborczemu właściwemu do przyjęcia zawiadomienia o utworzeniu komitetu wyborczego albo komisji właściwej do przyjęcia zgłoszenia listy kandydatów lub kandydata.

Więcej komitetów poinformuje o kulisach finansowania. Za sprawą zmian w art. 140 k.w. poszerzy się krąg zobowiązanych do prowadzenia rejestrów wpłat i kredytów.

Zgodnie z tym przepisem komitety wyborcze są zobowiązane do prowadzenia rejestrów:

1) zaciągniętych kredytów, zawierający nazwę banku udzielającego kredytu i wszystkie istotne warunki jego uzyskania, w szczególności: datę udzielenia kredytu, jego wysokość, oprocentowanie i inne koszty uzyskania, zobowiązania poręczycieli oraz ustalony termin spłaty;

2) wpłat o wartości przekraczającej łącznie od jednej osoby fizycznej kwotę minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalanego na podstawie odrębnych przepisów, obowiązującego w dniu poprzedzającym dzień ogłoszenia postanowienia o zarządzeniu wyborów, ze wskazaniem imienia, nazwiska oraz miejscowości zamieszkania takiej osoby.

Do tej pory art. 140 par. 5 k.w. stanowił, że obowiązek prowadzenia rejestrów nie dotyczy komitetów wyborczych, które zgłaszają kandydata lub kandydatów wyłącznie do rady gminy lub rady powiatu. Po zmianach zawężono wyłączenie. Zgodnie z nowym brzmieniem art. 140 par. 5 obowiązek, o którym mowa w par. 1, nie dotyczy komitetów wyborczych, które zgłaszają wyłącznie listę lub listy kandydatów na radnych do rady gminy w jednej gminie liczącej do 20 000 mieszkańców, a w przypadku wyborów na wójta ‒ jeżeli zgłaszają kandydata na wójta w gminie liczącej do 20 000 mieszkańców. Oznacza to, że takie komitety, które nie mieszczą się w wyłączeniu, będą zgodnie z art. 140 par. 1 k.w. zobowiązane m.in. do prowadzenia wyżej wymienionych rejestrów.

Rejestry komitet jest obowiązany umieszczać na swojej stronie internetowej i uaktualniać w taki sposób, aby informacje o kredytach i wpłatach ujawniane były w terminie 7 dni od dnia udzielenia kredytu lub dokonania wpłaty.

Omawiane rejestry powinny być umieszczone na stronie internetowej komitetu co najmniej do dnia:

• podania sprawozdania finansowego przez PKW do publicznej wiadomości albo

• przedłożenia sprawozdania finansowego komisarzowi wyborczemu.

Modyfikacje w zasadach dopisywania głosujących na podstawie paszportu. Zgodnie z dotychczasowym art. 51 par. 3 k.w.: „w wyborach do Sejmu i Senatu, Prezydenta RP oraz do Parlamentu Europejskiego obwodowa komisja wyborcza ds. przeprowadzenia głosowania w obwodzie dopisuje w dniu głosowania do spisu wyborców również obywatela polskiego stale zamieszkującego za granicą, a głosującego w kraju na podstawie ważnego polskiego paszportu, jeżeli udokumentuje, iż stale zamieszkuje za granicą. W takim przypadku komisja odnotowuje numer paszportu oraz miejsce i datę jego wydania w rubryce spisu «uwagi» oraz umieszcza w paszporcie na ostatniej wolnej stronie przeznaczonej na adnotacje wizowe odcisk swojej pieczęci i wpisuje datę głosowania”. Od 31 marca br. przepis ten został uchylony, a to oznacza, że obywatel polski stale zamieszkujący za granicą nie może zagłosować w dowolnej komisji w kraju na podstawie paszportu, o ile przedstawi dokumenty wskazujące na to, że stale zamieszkuje za granicą. Artykuł 51 par. 3 k.w. budził wiele wątpliwości i mógł być wykorzystywany do nadużyć.

Dopisywanie do spisu za granicą. Nowela wprowadza też zmiany w zasadach dopisywania się do spisu przez wyborców oddających głos za granicą. Obecnie konsul dokonuje wpisu na podstawie osobistego zgłoszenia dokonanego ustnie, pisemnie, telefonicznie, telegraficznie, telefaksem lub w formie elektronicznej. Zgłoszenia można dokonać najpóźniej w 3. dniu przed dniem wyborów. Po zmianach (które wejść mają po ogłoszeniu odpowiedniego komunikatu prezesa rady ministrów) wniosek wyborcy, który chce głosować za granicą, wniesiony będzie mógł być:

• na piśmie utrwalonym w postaci papierowej opatrzonym własnoręcznym podpisem albo

• przy użyciu usługi elektronicznej udostępnionej przez ministra spraw zagranicznych lub

• na adres poczty elektronicznej konsula jako odwzorowanie cyfrowe wniosku opatrzonego własnoręcznym podpisem.

Ponadto zgłoszenie ma być dokonywane najpóźniej w 5. dniu przed dniem wyborów.

Nowe zasady zbierania podpisów obywateli popierających utworzenie komitetu, listy kandydatów czy kandydata. Na mocy wprowadzonych zmian takie wykazy będą musiały wskazywać dzień (datę) udzielanego poparcia. Dotychczas obowiązkowe były jedynie: czytelne wpisanie ich imion, nazwisk, adresów zamieszkania, numerów ewidencyjnych PESEL oraz własnoręcznie złożenie podpisu przez obywatela. Wskazanie przez osobę popierającą daty udzielonego poparcia zapobiegnie praktykom zbierania podpisów przed dozwolonym terminem, to jest przed formalnym ustaleniem daty wyborów (patrz: art. 204 par. 7 pkt 3, art. 209 par. 2, art. 265 par. 3, art. 303 par. 1 pkt 3, art. 403 par. 4 pkt 3, art. 427 par. 3 k.w.). ©℗

LJ, JP