Nowe postępowania grupowe [PORADNIK DGP]

Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym, która do niedawna była stosowana w niewielkim stopniu, ma szansę znaleźć się wśród najczęściej wykorzystywanych aktów prawnych. A to za sprawą obowiązującej od 29 sierpnia br. nowelizacji jej przepisów (konkretnie ustawy z 24 lipca 2024 r. o zmianie ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym oraz niektórych innych ustaw; Dz.U. z 2024 r., poz. 1237, dalej: nowelizacja). Przewiduje ona m.in. ułatwienia w wytaczaniu powództw grupowych, a także nowe kategorie postępowań i modyfikuje dotychczasowe instytucje.

Koniec wakacji od pozwów grupowych

Nowelizacja to efekt wdrożenia dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2020/1828 z 25 listopada 2020 r. w sprawie powództw przedstawicielskich wytaczanych w celu ochrony zbiorowych interesów konsumentów i uchylającej dyrektywę 2009/22/WE (Dz.U. UE z 2024 r. L 1799). Jest ona elementem tzw. Nowego Ładu dla Konsumentów, czyli pakietu zmian prawnych, które Komisja Europejska zaproponowała już w 2018 r. Dyrektywa o powództwach przedstawicielskich miała wzmocnić system egzekwowania prawa konsumenckiego. Miała też zostać wdrożona w państwach Unii Europejskiej do grudnia 2022 r., a przepisy, które wprowadzono na jej podstawie – powinny obowiązywać od czerwca 2023 r. Ostatecznie weszła w życie ponad rok później.

łatwiej zaspokoić roszczenia

Ustawa z 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1212, ost.zm. Dz.U. z 2024 r. poz. 1237; dalej: u.d.r.p.g.) reguluje polskie spory zbiorowe. Chociaż w teorii jej przepisy (obowiązujące przed nowelizacją) pozwalały na łatwiejsze zaspokojenie roszczeń, w praktyce były stosowane niechętnie i bardzo rzadko. Wprowadzone zmiany dają jednak szansę na zmianę tego stanu. Polscy konsumenci będą więc mogli na ich podstawie sprawnie i szybko (choć przez upoważnione podmioty) wszczynać postępowania przeciwko przedsiębiorcom, którzy naruszają ich interesy (lub zostaną o to posądzeni). Te nowe regulacje to także potężne wsparcie dla prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów w stosowaniu prawa konsumenckiego. Z kolei dla przedsiębiorców zmiany prawa oznaczają wiele zagrożeń.

W grupie raźniej. Zwłaszcza w sądzie

Wspomniana ustawa reguluje tylko wycinek spraw, jakie mogą być załatwiane dzięki procesowi cywilnemu. Jej przepisy (art. 1 ust. 1) wprost wskazują, że można ją stosować w sprawach o roszczenia z tytułu:

• odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny;
• czynów niedozwolonych;
• odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania umownego lub
• bezpodstawnego wzbogacenia.

W bardzo ograniczonym zakresie u.d.r.p.g. pozwala też na dochodzenie roszczeń związanych z ochroną dóbr osobistych. Zgodnie bowiem z jej art. 1 ust. 2a, działanie na jej podstawie jest zawężone wyłącznie do tych roszczeń związanych z ochroną dóbr osobistych, które wynikają z uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia, w tym roszczeń, które przysługują najbliższym członkom rodziny poszkodowanego, zmarłego wskutek uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia. Przypomnijmy, że zgodnie z art. 23 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 106; ost.zm. Dz.U. z 2024 r. poz. 1237) dobra osobiste człowieka to m.in.: zdrowie, wolność, cześć, swoboda sumienia, nazwisko lub pseudonim, wizerunek, tajemnica korespondencji, nietykalność mieszkania czy twórczość naukowa, artystyczna, wynalazcza i racjonalizatorska. Katalog ten nie jest jednak zamknięty. Orzecznictwo dostarcza kolejnych przykładów, np. dobro osobiste w postaci kultu pamięci osoby zmarłej.

WAŻNE! W postępowaniu grupowym nie można np. dochodzić roszczeń związanych z ochroną czci lub nietykalności mieszkania.

Z kolei roszczenia pieniężne, które wynikają z uszkodzenia ciała lub wywołania rozstroju zdrowia są ograniczone do roszczeń o żądanie ustalenia odpowiedzialności pozwanego, bez zasądzania konkretnych kwot na rzecz reprezentowanych w postępowaniu grupowym osób.

Przykład 1

Przykład 2

Przed 29 sierpnia br., czyli zanim zaczęły obowiązywać znowelizowane przepisy u.d.r.p.g., zakres przedmiotowy tego aktu prawnego obejmował także „inne sprawy związane z roszczeniami o ochronę konsumentów”. Jednak wejście w życie zmian w przepisach o powództwach przedstawicielskich zmieniło brzmienie tego sformułowania. Obecnie z przepisów wynika, że u.d.r.p.g. może być zastosowana w odniesieniu do ochrony konsumentów „także w innych sprawach, w tym o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów lub o roszczenia związane z ich stosowaniem”. Zakres przedmiotowy ustawy w odniesieniu do praw konsumentów został więc jedno cześnie rozszerzony i doprecyzowany. Przepisy wprost wskazują, że sprawy dotyczące ochrony konsumentów obejmują również sprawy o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających „ogólne interesy konsumentów”.

To pojęcie jest kluczowe dla stosowania nowego modelu przepisów o postępowaniach grupowych. Choć pozornie mieści się w poprzednio stosowanym terminie, to w praktyce znacząco rozszerza zakres regulacji, których naruszenie może uzasadnić postępowanie grupowe. W praktyce nowe regulacje ustawy o roszczeniach grupowych pozwalają więc na wszczęcie postępowań grupowych dotyczących ogólnych interesów konsumentów. Przepisy unijne zostały wdrożone w Polsce przez wiele ustaw, których naruszenie może uzasadnić wszczęcie postępowania grupowego. W zasadzie wszystkie sprawy, w których prezes UOKiK wydawał dotąd decyzje dotyczące naruszenia zbiorowych interesów konsumentów lub zakazu stosowania klauzul abuzywnych, mogą się stać podstawą do wszczęcia takich postępowań według nowych przepisów. Przedsiębiorcy powinni się więc liczyć z takim postępowaniem np. w związku ze stosowaniem praktyk wprowadzających w błąd lub wprowadzenia niewłaściwej, niezgodnej z przepisami ścieżki reklamacyjnej.

Przykład 3

niezbędne przesłanki

Jedną z przyczyn ograniczonej popularności powództw grupowych w Polsce jest konieczność spełnienia przez sprawy tzw. przesłanek ich dopuszczalności. Ustawa o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym wskazuje, że powództwo grupowe jest dopuszczalne, jeśli roszczenia:

a) są jednego rodzaju;

b) są dochodzone przez co najmniej 10 osób;

c) są oparte na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej;

d) pieniężne zostały ujednolicone;

e) wchodzą „przedmiotowo” w zakres stosowania u.d.r.p.g.

Nowe przepisy modyfikują wymogi wskazane w lit. b, c i d, ułatwiając stosowanie u.d.r.p.g. w sprawach konsumenckich.

Jeden rodzaj

„Jednorodzajowość” roszczeń w postępowaniu grupowym, to – w uproszczeniu – konieczność zawarcia w postępowaniu grupowym tych samych żądań w ramach grupy.

Grupa, która jest reprezentowana w postępowaniu, musi więc „chcieć tego samego”. Jeśli w postępowaniu grupowym dochodzone są roszczenia zwrotu przez przedsiębiorcę wynagrodzenia za wadliwe produkty, to część tej reprezentowanej grupy (np. 5 spośród 10 osób) nie może żądać zwrotu tej kwoty, gdy pozostała część domaga się wymiany wadliwego produktu.

Co najmniej 10 osób

W postępowaniach grupowych, jak sama nazwa wskazuje, reprezentowane są grupy. Utworzenie odpowiednio licznej grupy, która występuje z roszczeniem, jest jednym z warunków dopuszczalności postępowania grupowego. Musi ona liczyć co najmniej 10 osób, a każda z tych osób musi złożyć oświadczenie o przystąpieniu do grupy. To wymóg, zapisany w art. 1 ust. 1 u.d.r.p.g., którego nie da się ominąć np. w postępowaniu grupowym o odszkodowanie za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy.

Skutkiem braku odpowiednio licznej grupy będzie obowiązkowe odrzucenie pozwu grupowego przez sąd w fazie tzw. certyfikacji pozwu (sąd sprawdza w niej, czy sprawa może być rozpoznawana w postępowaniu grupowym).

Uwaga! Wymóg co do liczby osób, zgodnie z art. 1 ust. 2d u.d.r.p.g., nie będzie jednak obowiązywał w nowych kategoriach spraw, które będą mogły być wytaczane zgodnie z ustawą o postępowaniu grupowym – spraw o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów.

W tych sprawach powód, wytaczając powództwo, będzie mógł żądać uznania, że praktyki stosowane przez przedsiębiorcę naruszają ogólne interesy konsumentów. Będzie też mógł domagać się zakazania ich stosowania. Jeśli pozwany przedsiębiorca zaniechał ich przed wszczęciem postępowania, powód będzie mógł żądać stwierdzenia tego przez sąd. Powód w tych kategoriach spraw – poza wspomnianymi żądaniami – może też od 29 sierpnia br. domagać się złożenia przez przedsiębiorcę jednokrotnego albo wielokrotnego oświadczenia, w odpowiedniej formie i o odpowiedniej treści, o tym, że firma stosowała praktykę naruszającą ogólne interesy konsumentów. Ponieważ takie sprawy (stwierdzenie stosowania praktyki i żądanie zaniechania jej stosowania) nie dotyczą bezpośrednio poszczególnych konsumentów, powód nie będzie musiał zebrać odpowiedniej liczby reprezentowanych. Powództwo grupowe w takich sprawach może więc zostać wytoczone mimo braku reprezentowanych, a sąd w fazie certyfikacji pozwu grupowego nie będzie tego badał. Potencjalne zarzuty pozwanego związane z brakiem odpowiedniej liczby osób nie zostaną więc uwzględnione, a jego obrona w tym zakresie będzie nieskuteczna.

Sytuacja wyglądać będzie jednak inaczej, jeśli powództwo przedstawicielskie zostanie wszczęte w sprawach o roszczenia związane z naruszeniem ogólnych interesów konsumentów. O jakie roszczenia chodzi? Tego u.d.r.p.g. nie precyzuje. Żeby więc sprawdzić, z jakimi żądaniami będą mogli wystąpić powodowie w tym zakresie, trzeba odwoływać się do przepisów konsumenckich, w których wymienione są roszczenia, z jakimi mogą zwracać się konsumenci pokrzywdzeni naruszeniem ich praw. Będą to m.in. żądania:

• odszkodowawcze (dotyczące np. zwrotu bezzasadnie pobranych podwyżek abonamentów),
• obniżenia ceny,
• unieważnienia umowy z obowiązkiem wzajemnego zwrotu świadczeń oraz zwrotu przez przedsiębiorcę kosztów związanych z nabyciem produktu czy zasądzenia odpowiedniej sumy pieniężnej na określony cel społeczny związany ze wspieraniem kultury polskiej, ochroną dziewictwa narodowego lub ochroną konsumentów.

Tego typu roszczenia odnoszą się do konkretnych oczekiwań określonych osób. W razie ich uwzględnienia sąd będzie musiał się do nich odnieść. A to oznacza, że w tym przypadku konieczne jest wskazanie w pozwie, kto jest reprezentowany przez powództwo przedstawicielskie.

Przykład 4

Wymogi dopuszczalności powództwa grupowego zostały więc poważnie poluzowane, ale tylko w określonych kategoriach spraw. A zatem wszelkiego rodzaju skonkretyzowane roszczenia konsumentów (choć w ramach postępowania grupowego) nadal będą wymagały zebrania grupy minimum 10 osób.

To ważne rozróżnienie, o którym trzeba pamiętać, wytaczając powództwo grupowe pozwem, w którym zostaną połączone różne roszczenia. Zgodnie bowiem z nowymi przepisami wszystkie roszczenia konsumenckie będą mogły być objęte jednym pozwem. Ma to zapobiec rozdrobieniu spraw związanych z jednym zarzutem stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów. Chociaż naraża to stronę powodową w takich sprawach na ryzyko błędu. Brak odpowiedniej precyzji w formułowaniu roszczeń i rozdzielenia twierdzeń może spowodować brak odpowiednio jasnego wykazania, że określone roszczenie jest poparte przez wystarczającą liczbę konsumentów. Element ten będzie wymagał czujności także ze strony pozywanych przedsiębiorców. W ramach zarzutów formułowanych na etapie certyfikacji pozwów grupowych będą oni mogli (i powinni) zwracać uwagę sądu na błędy i pomyłki strony powodowej.

Ta sama lub taka sama podstawa faktyczna i prawna

Dotychczas postępowania grupowe można było wszczynać tylko, jeśli roszczenia (żądania) reprezentowanych były oparte na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej roszczenia procesowego. A podstawa faktyczna to fakty, które je uzasadniają.

Przykładowo w sprawach o zapłatę na podstawę faktyczną roszczenia składają się wszystkie fakty wykazujące zasadność żądania powoda (wykonanie zobowiązania, brak zapłaty, zasadność zapłaty etc.). Z reguły roszczenia były oparte na tej samej podstawie faktycznej, gdy podstawą żądań zawartych w pozwie było jedno i to samo zdarzenie faktyczne (np. wypadek komunikacyjny). Do realizacji tych przesłanek mogło jednak dojść również wtedy, gdy zdarzenia uzasadniające powództwo były do siebie na tyle podobne, że fakty, które się na nie składały, mogły uzasadniać wniosek, że chodzi o analogiczne sprawy. Wystarczyło więc, żeby podstawy faktyczne żądań zgłaszanych przez osoby reprezentowane w postępowaniu grupowym były do siebie istotnie podobne. Zawsze jednak żądania musiały być ze sobą związane, co oznaczało, że sąd sprawdzający dopuszczalność powództwa grupowego musiał weryfikować obszerny materiał dowodowy.

Obecnie w u.d.r.p.g. art. 1 ust. 2c dopuszcza roszczenia niezależne od przesłanek faktycznych.

WAŻNE! W postępowaniach grupowych dotyczących ochrony konsumentów o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów lub w sprawach o roszczenia związane z ich zastosowaniem nie trzeba już wykazywać, że roszczenia oparte są na tej samej lub takiej samej podstawie faktycznej. Wystarczy, jeśli żądania procesowe w grupowych postępowaniach konsumenckich są oparte na tej samej podstawie prawnej.

Wprowadzenie takiego rozwiązania może znacznie ułatwić wytoczenie powództwa grupowego i przyspieszyć jego rozpoznanie. Sądy nie będą już musiały przekopywać się przez skomplikowany i obszerny materiał dowodowy. Wystarczy, że podmiot upoważniony (czyli powód w nowych postępowaniach grupowych) wskaże, że roszczenia, z którymi występuje w sprawie, są oparte na naruszeniu tego samego przepisu przez przedsiębiorcę.

Przykład 5

Ujednolicenie roszczeń pieniężnych

Do czasu wejścia w życie nowelizacji roszczenia pieniężne objęte postępowaniem grupowym musiały zostać ujednolicone co do wysokości – przez ich zrównanie. Ułatwieniem sytuacji powodów – reprezentantów w postępowaniach grupowych – była możliwość podzielenia roszczeń na podgrupy i zrównania ich w ramach takich podgrup. Jednak zawsze roszczenia pieniężne musiały być ograniczone co do wysokości ustalanych w podgrupach. Przykładowo: jeśli w postępowaniu grupowym reprezentowano grupę 30 poszkodowanych, to wszyscy powinni żądać odszkodowań o takiej samej wysokości, np. 1000 zł. Jeśli ich żądania pieniężne różniły się pod względem wysokości, a reprezentowani nie osiągali porozumienia, mogli zostać podzieleni na podgrupy (minimum dwuosobowe). A zatem dwóch reprezentowanych mogło domagać się odszkodowania w wysokości 1000 zł, czterech kolejnych – 1200 zł, pięciu kolejnych – 900 zł etc. Zrównanie wysokości roszczeń w praktyce oznaczało, że reprezentowani rezygnowali z indywidualnego dochodzenia swoich roszczeń ponad kwoty określone przy ujednoliceniu.

Nowe przepisy likwidują tę zasadę w sprawach konsumenckich. Od 29 sierpnia 2024 r. żadne z roszczeń pieniężnych związanych z naruszeniem przez przedsiębiorców prawa konsumentów nie musi być ujednolicane (art. 2 ust. 2a u.d.r.p.g.). Przykładowo, jeśli pozew grupowy dotyczy żądania zakazania stosowania przez przedsiębiorców kampanii reklamowej, która może wprowadzać konsumentów w błąd, nie ma potrzeby ujednolicania związanych z tym dodatkowo roszczeń pieniężnych (np. odszkodowawczych, za szkody poniesione przez wprowadzenie w błąd kampanią reklamową).

Uwaga! Wszystkie roszczenia, które są dochodzone w postępowaniu grupowym, muszą wchodzić w zakres spraw objętych ustawą. Nowe przepisy nie zmieniają tej zasady. Postępowania grupowe w sprawach konsumenckich nadal będą musiały się łączyć przedmiotowo z tematyką wskazaną w przepisach.

nowi uczestnicy procesu

Choć powództwa grupowe są wytaczane na rzecz grup osób, powodami są reprezentanci takich grup. A zatem w pozwie, który uruchamia postępowanie grupowe, jako powoda wskazuje się osobę, która jest reprezentantem grupy. Tacy reprezentanci to np. członkowie grupy zgłaszającej roszczenia. Co ważne, nowelizacja u.d.r.p.g. zawiera dodatkową, szczególną kategorię takich reprezentantów – podmioty upoważnione (art. 4 ust. 1). Tylko one będą mogły wytaczać powództwa w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów lub w sprawach o roszczenia związane z ich stosowaniem. Będą to więc podmioty, które:

1) są osobami prawnymi;

2) ich zadaniem statutowym jest działalność na rzecz zapewnienia ochrony interesów konsumentów zgodnie z przepisami prawa UE, o których mowa w Załączniku I do dyrektywy o powództwach przedstawicielskich,

3) prowadzą niezarobkową działalność na rzecz ochrony interesów konsumentów co najmniej 12 miesięcy przed dniem złożenia wniosku o wpis do rejestru i dają rękojmię właściwego prowadzenia tej działalności;

4) nie są objęci postępowaniem upadłościowym ani nie są niewypłacalni w rozumieniu art. 11 ustawy z 28 lutego 2003 r. – Prawo upadłościowe (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 794);

5) są niezależni i nie podlegają wpływom innych podmiotów (w szczególności przedsiębiorców), które mogłyby odnieść korzyść gospodarczą z wytoczenia powództwa w ramach grupowego postępowania krajowego lub grupowego postępowania transgranicznego, również w przypadku finansowania tego podmiotu przez inne podmioty, i w tym celu posiadają ustalone procedury odnoszące się do konfliktów interesów tego podmiotu, podmiotów go finansujących oraz konsumentów;

6) udostępniają do wiadomości publicznej w sposób jasny i zrozumiały, za pośrednictwem wszelkich stosownych środków, w szczególności na swojej stronie internetowej informacje wskazujące, że spełniają warunki, o których mowa w ww. pkt 1–5, oraz informacje o źródłach swojego finansowania, strukturze organizacyjnej, zarządczej i członkostwa, swoich zadaniach statutowych, a także swojej działalności.

Najczęściej takimi podmiotami będą organizacje konsumenckie. Żeby zostać podmiotem upoważnionym, będą one jednak musiały zostać wpisane do rejestru prezesa UOKiK (art. 4 ust. 1 u.d.r.p.g.). Dopiero po wpisie będą mogły wytaczać powództwa grupowe na rzecz konsumentów.

Wpis będzie uzależniony od spełnienia wymogów merytorycznych (czyli np. wymogu prowadzenia niezarobkowej działalności na rzecz ochrony interesów konsumentów co najmniej 12 miesięcy przed dniem złożenia wniosku o wpis do rejestru) oraz formalnych (tj. odpowiednia forma wniosku o wpis, dokumenty potwierdzające spełnienie warunków merytorycznych etc.).

Po wpisie do rejestru podmiotów upoważnionych podmioty będą kontrolowane przez prezesa UOKiK. Organ będzie przynajmniej raz na pięć lat sprawdzał, czy podmiot upoważniony spełnia warunki wpisu do rejestru oraz czy prawidłowo wykonuje działalność. Badania te będą w szczególności oparte na analizie sprawozdań podmiotów upoważnionych z ich działalności.

Podmioty upoważnione, które będą miały zamiar wytoczyć powództwo grupowe, będą równocześnie musiały uprzedzić o tym prezesa UOKiK. Zawiadomienie takie musi spełnić wiele szczegółowych wymogów.

Jeśli zawiadomienie podmiotu upoważnionego spełnia wymogi prawne, prezes UOKiK musi poinformować podmiot upoważniony, czy w związku z naruszeniem, które wskazał w zawiadomieniu, prowadzi postępowanie administracyjne. Prezes UOKiK powinien też przekazać wspomnianemu podmiotowi wszystkie informacje istotne z punktu widzenia wytaczanego powództwa. Co ważne, muszą być one obowiązkowo dołączane do pozwu grupowego w sprawach konsumenckich.

Przedsiębiorca występujący po stronie pozwanej powinien pamiętać o tym wymogu formalnym. Wraz z pozostałymi wymogami formalnymi pozwu w postępowaniu grupowym jest on badany przez sąd. Jeśli nie będzie spełniony, sąd okręgowy, do którego wniesiono pozew, powinien wszcząć tzw. procedurę naprawczą, zwracając pozew pełnomocnikowi powoda.

Co szczególnie ważne, podmiot upoważniony nie będzie mógł wytaczać powództw grupowych w dowolnych sprawach dotyczących naruszeń ogólnych interesów konsumentów. Taki podmiot nawet po wpisie do rejestru może wszczynać postępowania grupowe tylko w sprawach dotyczących naruszeń w sektorach gospodarczych objętych jego działalnością. Dane na ten temat zawarte będą właśnie w rejestrze podmiotów upoważnionych prowadzonym przez prezesa UOKiK.

Rejestr podmiotów upoważnionych jest jawny i dostępny na stronie internetowej organu. Pod adresem https://uokik.gov.pl/bip/rejestr-podmiotow-upowaznionych-do-wytaczania-powodztw-grupowych (dostęp na dzień 16 września 2024 r.) można pobrać aktualną listę podmiotów upoważnionych. Obecnie jest ona dość uboga – widnieje w niej wyłącznie rzecznik finansowy, który został wpisany do niej z mocy prawa. Jest on szczególnym rodzajem podmiotu upoważnionego, który będzie wszczynał powództwa przedstawicielskie m.in. w sektorach usług płatniczych świadczonych przez banki, umów kredytów hipotecznych i umów o świadczenie usług inwestycyjnych. Przypomnijmy, że jest on podmiotem upoważnionym w zakresie roszczeń klientów podmiotu rynku finansowego:

• w rozumieniu art. 2 pkt 1 ustawy z 5 sierpnia 2015 r. o rozpatrywaniu reklamacji przez podmioty rynku finansowego, o Rzeczniku Finansowym i o Funduszu Edukacji Finansowej (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 1109) bądź
• w zakresie roszczeń wynikających z umowy o świadczenie usług lub wykonywania czynności na rzecz osoby fizycznej przez instytucję finansową w rozumieniu art. 4 pkt 4 ustawy z 5 sierpnia 2015 r. o nadzorze makroostrożnościowym nad systemem finansowym i zarządzaniu kryzysowym w systemie finansowym (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 559).

nowe szczegóły, stare reguły

Postępowanie grupowe w sprawach konsumenckich może zostać wytoczone wyłącznie przez podmiot upoważniony. A to oznacza, że osoba, która nie została wpisana do rejestru podmiotów upoważnionych prowadzonego przez prezesa UOKiK nie będzie mogła np. wszcząć postępowania o stwierdzenie, że ogólnopolski sklep internetowy stosuje na swoich stronach tzw. zwodnicze interfejsy i wprowadza konsumentów w błąd co do końca promocji.

Ponadto postępowania grupowe objęte są po stronie powodowej tzw. przymusem adwokacko-radcowskim. Jak wskazuje art. 4 ust. 4 u.d.r.p.g., każdy reprezentant grupy, który wytacza powództwo grupowe, musi być reprezentowany przez adwokata albo radcę prawnego. Z kolei pozew musi być sporządzony i podpisany przez profesjonalnego prawnika. Wymóg ten nie ominie postępowań grupowych w sprawach konsumenckich. Wyjątkiem od tej zasady będą postępowania prowadzone przez rzecznika finansowego. Przepisy przewidują jeszcze jeden wyjątek od przymusu adwokackiego. Dotyczy on sytuacji, gdy sam powód w postępowaniu grupowym jest adwokatem lub radcą prawnym. Pozostałe postępowania grupowe w sprawach konsumenckich po stronie powodowej muszą prowadzić wykwalifikowani pełnomocnicy procesowi. Ze wszystkimi tego konsekwencjami dla stron. Tak więc powód, wytaczając powództwo, musi załączyć do pozwu m.in. umowę, którą zawarł z pełnomocnikiem. Według przepisów umowa ta musi określać także sposób wynagrodzenia tego pełnomocnika (art. 5 u.d.r.p.g). Jeśli w tym zakresie znajdą się niedopatrzenia, będzie to równoznaczne z brakami formalnymi pozwu, na które będzie mógł zwracać uwagę pozwany przedsiębiorca.

Sądowe postępowanie grupowe w sprawach konsumenckich musi być także poprzedzone formalnymi działaniami. I tak znowelizowana ustawa o powództwach grupowych w art. 4a wymaga, aby przed wytoczeniem powództwa w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów podmiot upoważniony skierował do przedsiębiorcy wezwanie do zaniechania stosowania tych praktyk. Wezwanie musi wyznaczać 14-dniowy termin (od dnia jego doręczenia). Nie może ono obejmować innych żądań lub roszczeń, w tym (w szczególności) żądania przekazania środków finansowych na rzecz podmiotu upoważnionego lub jakiegokolwiek innego podmiotu. Dopiero jeśli przedsiębiorca nie zaprzestanie stosowania zarzucanych mu praktyk w wyznaczonym terminie, podmiot upoważniony będzie mógł wytoczyć powództwo. Odpis tego wezwania wraz z dowodem jego doręczenia musi zostać dołączony do pozwu w sprawach dotyczących praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów.

Braki lub niedopatrzenia w tym zakresie mogą także skutkować podnoszeniem przez pozwanego zarzutów formalnych. To szczególny przypadek, gdy prawo wprost wymaga, żeby wszczęcie postępowania sądowego zostało poprzedzone wezwaniem o jasno określonych warunkach. Jednak zgodnie z art. 4a ust 1 u.d.r.p.g. wezwanie nie może zawierać innych żądań lub roszczeń poza żądaniem zaniechania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów. W praktyce więc w wezwaniach mogą (a nawet powinny) zostać zawarte uzasadnienia opisujące, na czym polega niedozwolona praktyka zarzucana przedsiębiorcy. Ponadto jeśli podmiot upoważniony nie wykaże się ostrożnością i np. zamieści w wezwaniu dodatkowe żądanie finansowe, to będzie ono sformułowane wadliwe, co uniemożliwi wytoczenie powództwa.

WAŻNE! Zakaz kierowania do tego przedsiębiorcy innych żądań lub roszczeń rozciąga się na cały czas przed wytoczeniem powództwa. Dodatkowe żądania lub roszczenia nie mogą więc się pojawić w żadnym piśmie przedprocesowym, zanim powództwo nie zostanie wytoczone.

Przedsiębiorca powinien podjąć aktywną obronę już na tym etapie. Samo wezwanie określa kierunek, w którym pójdzie argumentacja podmiotu upoważnionego. Dzięki niemu można więc będzie zawczasu przygotować się na postępowanie sądowe, np. rozpoczynając zbieranie materiału dowodowego. Niezależnie od tego przedsiębiorca nie powinien ignorować wezwania, pozwalając na utrwalenie negatywnego wrażenia przed sądem. Już na tym etapie konieczne jest też jasne przedstawienie swojego stanowiska i – w razie formułowania zarzutów przeciwko stanowisku powoda – wypunktowanie go.

Właściwym początkiem postępowania jest wniesienie pozwu przez podmiot upoważniony. Taki dokument musi spełniać wymagania przewidziane przez kodeks postępowania cywilnego, czyli m.in.: wskazywać dokładnie określone żądanie, w sprawach majątkowych określać wartość przedmiotu sporu, wskazywać datę wymagalności roszczenia, wskazywać fakty uzasadniające żądanie powoda etc.

Pozew w postępowaniu grupowym dodatkowo musi też zawierać wniosek o rozpoznanie sprawy w takim postępowaniu i wskazywać okoliczności uzasadniające przyjęcie sprawy do rozpoznania w postępowaniu grupowym. W przypadku roszczeń pieniężnych musi on też zawierać określenie wysokości roszczenia każdego z członków grupy oraz oświadczenie powoda (podmiotu upoważnionego), że działa w charakterze reprezentanta grupy. W przypadku gdy pozew dotyczy roszczeń określonej grupy, muszą do niego zostać dołączone oświadczenia członków grupy o przystąpieniu do niej i umowa podmiotu upoważnionego z jego pełnomocnikiem.

Jak już wspomniałem umowa ta musi wskazywać sposób wynagrodzenia pełnomocnika. Jeśli z kolei podmiot upoważniony jest finansowany przez inny podmiot, w tym przedsiębiorcę lub organizację przedsiębiorców, do pozwu powinna być załączona ta umowa.

Ponadto oświadczenia poszczególnych członków grupy o przystąpieniu do niej powinny zawierać informacje, czy przystąpili oni do innego postępowania grupowego, które wytoczono przeciwko pozwanemu w związku z tym samym naruszeniem. Mogą również wskazywać, czy członek grupy wytoczył przeciwko pozwanemu powództwo w związku z tym samym naruszeniem oraz informować o sposobie komunikacji z podmiotem upoważnionym.

Kontrola sądu

Wszystkie te wymogi formalne są niezbędne do nadania biegu pozwowi.

Sąd weryfikuje możliwość prowadzenia postępowania grupowego na etapie tzw. certyfikacji pozwu. Po otrzymaniu pozwu sprawdzi, czy sprawa w ogóle może się kwalifikować jako rozpoznawana w postępowaniu grupowym. Zbada, czy zostały spełnione m.in. warunki dotyczące jednorodzajowości żądań pozwu, tożsamości podstawy prawnej oraz czy w sprawach o roszczenia związane z naruszeniem praw konsumentów spełnione są wymogi dotyczące liczebności grupy. Ostateczną decyzję w tej kwestii może wydać dopiero po wysłuchaniu stron (czyli i podmiotu upoważnionego, i pozwanego przedsiębiorcy). Pozew zostanie odrzucony, jeśli sprawa w ogóle nie będzie podlegać rozpoznaniu w postępowaniu grupowym.

Niezależnie od tego w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów oraz o roszczenia związane z ich stosowaniem sąd musi ustalić, czy powództwo mieści się w zakresie zadań statutowych podmiotu upoważnionego. Musi też sprawdzić, czy powództwo dotyczy sektora objętego zakresem działania podmiotu upoważnionego zgodnie z przepisami prawa UE określonymi w Załączniku I. Jeśli ustali, że powództwo nie spełnia tych wymogów, odrzuca pozew.

Działania UOKiK

Pozew w postępowaniu grupowym w sprawach konsumenckich zostanie też odrzucony, jeśli się okaże, że prezes UOKiK przed wytoczeniem powództwa postawił pozwanemu przedsiębiorcy zarzuty tożsame z zarzutami pozwu, a postępowanie nie zakończyło się w chwili wniesienia pozwu. Zarzuty prezesa UOKiK mogą dotyczyć zarówno stosowania praktyki naruszającej zbiorowe interesy konsumentów, jak i stosowania klauzul abuzywnych. Tej ostatniej przesłanki odrzucenia nie będzie się stosować, tylko jeśli pozew zawiera połączone roszczenia o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów oraz roszczenia, których można dochodzić w związku ze stosowaniem praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów.

Przedsiębiorca broniący się w postępowaniu grupowym musi zwracać uwagę na wszystkie te okoliczności. Aktywna obrona wymaga działań już od samego początku sprawy, włącznie z kontrolą, czy podmiot upoważniony w ogóle spełnia warunki do występowania w sprawie.

Przykład 7

Początkowa kontrola – certyfikacja pozwu grupowego po ustaleniu składu grupy w sprawach, w których członkowie grupy są reprezentowani – warunkuje rozpoczęcie właściwego postępowania. To podczas tego postępowania przeprowadza się dowody w celu dokonania przez sąd ustaleń faktycznych w sprawie.

Ustawodawca wyróżnił w nowych przepisach (art. 6a ust. 1 u.d.r.p.g.) szczególny dowód, który można wykorzystać w sądzie: prawomocną decyzję prezesa UOKiK stwierdzającą stosowanie przez pozwanego praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów lub klauzul abuzywnych.

Kolejnym ułatwieniem dowodowym jest nowa zasada, że w sprawach o stwierdzenie stosowania przez przedsiębiorcę praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów podmiot upoważniony nie będzie musiał udowadniać ani szkody poniesionej przez konsumentów, ani winy pozwanego. Te ułatwienia nie dotyczą jednak występowania przez podmiot upoważniony z innymi roszczeniami. Co oczywiste, w razie dochodzenia roszczeń odszkodowawczych w postępowaniu grupowym podmiot upoważniony nadal będzie musiał wykazać, że doszło do szkód, które uzasadniają odszkodowanie.

Jedną ze szczególnie ważnych zmian, zapisaną w art. 4c u.d.r.p.g., jest wprowadzenie możliwości włączenia się prezesa UOKiK do toczącego się postępowania grupowego. Może to zrobić w sprawach o stwierdzenie stosowania praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów, jeśli tego – według jego oceny – będzie wymagać ochrona konsumentów. Do udziału prezesa UOKiK w takich postępowaniach będą stosowane odpowiednio przepisy o udziale prokuratora w postępowaniu cywilnym. Oznacza to, że choć teoretycznie nie będzie on związany z żadną ze stron (choć można założyć, że kierunek jego czynności okaże się oczywisty), to będzie mógł składać oświadczenia i zgłaszać wnioski, a także przytaczać fakty i dowody na ich potwierdzenie. Co szczególnie ważne: od momentu zgłoszenia przez niego udziału w postępowaniu należy mu doręczać pisma procesowe, zawiadomienia o terminach i posiedzeniach oraz orzeczenia sądu. Konieczność doręczeń pism procesowych oznacza, że wszyscy uczestnicy postępowania (w tym pozwany przedsiębiorca) będą musieli kierować do sądu odpowiednią liczbę odpisów takich pism, bądź – jeśli prezesa UOKiK zastąpi radca prawny – doręczać mu takie pisma bezpośrednio. Niestaranności w tym zakresie (np. brak zamieszczenia w piśmie do sądu oświadczenia, że odpis został nadany bezpośrednio do pełnomocnika prezesa UOKiK) mogą się skończyć zwrotem pisma.

Wyrok to jeszcze nie koniec

Postępowanie kończy się wydaniem przez sąd wyroku. Będą w nim wskazani wszyscy członkowie grupy (jeśli w postępowaniu występuje grupa). Z kolei w wyroku zasądzającym świadczenie pieniężne sąd ustali, jaka kwota przypada każdemu członkowi grupy lub podgrupy. Na mocy nowelizacji sąd w sentencji takiego wyroku musi stwierdzić, że uznaje praktykę pozwanego za naruszającą ogólne interesy konsumentów. W zależności od tego, czy praktyka jest nadal kontynuowana, musi też nakazać zaniechanie jej stosowania w określonym terminie albo stwierdzić, w jakim terminie pozwany zaniechał jej stosowania.

Zgodnie z nowymi przepisami sąd, który uwzględni powództwo o roszczenie związane ze stosowaniem praktyk naruszających ogólne interesy konsumentów, dodatkowo musi wyznaczyć termin wykonania wyroku i nałożyć na pozwanego obowiązek poinformowania członków grupy o prawomocnym wyroku i zasądzonych roszczeniach (lub zasądzonej ugodzie).

Sąd będzie też czuwał nad wykonaniem wyroku uwzględniającego powództwo. W razie opóźnienia w jego wykonaniu przez pozwanego, będzie mógł zgodnie z art. 23b u.d.r.p.g nałożyć na przedsiębiorcę grzywnę w wysokości do 5 mln zł. Niezależnie od niej w celu przymuszenia pozwanego do wykonania prawomocnego wyrok, będzie mógł nałożyć także grzywnę w wysokości do 50 tys. zł za każdy dzień opóźnienia w wykonaniu wyroku – aż do progu 5 mln zł. ©℗