Łatwiej jest działać i żyć w wiarygodnym państwie

Decydenci polityczni stale są stawiani przed wyborem między koncentracją uwagi na efektach krótkookresowych (stopa procentowa, a w szerszym rozumieniu równowaga makroekonomiczna) a długookresowych (czynniki wytwórcze, wzrost gospodarczy). Im bardziej państwo jest wiarygodne, tym mniej jego polityka może się koncentrować na problemach krótkookresowych, a bardziej – skupiać na długookresowych celach.

Pod lupą Keynesa

Podstawowe dla zrozumienia wiarygodności ekonomicznej państwa jest dostrzeżenie zależności między krótkookresowymi (bieżącymi) i długookresowymi (przyszłymi) następstwami działań i zjawisk gospodarczych.

Przyjrzyjmy się temu poprzez interpretację teorii Keynesa. Jeżeli w działalności gospodarczej kierujemy się przede wszystkim stopą procentową (która, co podkreśla Keynes, jest zjawiskiem bieżącym) oraz krańcową efektywnością kapitału, to w gospodarowaniu znaczenie przyszłości znika, a utrwala się teraźniejszość. Inaczej jest, gdy ta ostatnia wiąże się z przyszłością przez kapitał produkcyjny. To inwestycje wytwórcze (rozwojowe) otwierają drogę do przyszłości i tworzą podstawę do sprostania wyzwaniom.

Łatwo dostrzec, że odporność się traci, osadzając się w teraźniejszości i eksploatując te zasoby, które przynoszą doraźny sukces. Władza, koncentrując się na tym, aby obecnie wygrać, zapomina o wytworzeniu zdolności do przestawienia się na nowe reguły lub sytuacje. Wzrost wynika z wykorzystania czynników aktualnych, dzieje się w teraźniejszości. Rozwój jest możliwy, gdy stworzymy pomost między przeszłością (dziedzictwem) a przyszłością. Wzrost daje siłę, ale nie przysparza odporności.

Ten pomost stanowią m.in. inwestycje wytwórcze, szczególnie innowacyjne. I na to właśnie zwrócił uwagę Keynes.

Gospodarka rynkowa bazuje na wiarygodności państwa. Jej osłabienie powoduje, że gospodarka staje bardziej wrażliwa, mniej odporna na różnego rodzaju szoki gospodarcze. Niska wiarygodność ekonomiczna państwa osłabia orientację długookresową i produktywnościową. Sprzyja zaś wzmacnianiu orientacji krótkookresowej, spekulacyjnej i transakcyjnej.

Prawomocność vs. nieposłuszeństwo obywatelskie

Aby mówić o wiarygodności ekonomicznej, trzeba pamiętać o konkretnych podmiotach gospodarczych. To one, podejmując decyzje, działania, oceniają wiarygodność ekonomiczną państwa, kalkulują związane z tym ryzyko (gospodarcze, polityczne, regulacyjne czy administracyjne). Równolegle niska czy wysoka wiarygodność państwa oddziałuje także bezpośrednio lub pośrednio na warunki (w tym różne parametry) prowadzenia działalności gospodarczej. Wiarygodność jest zatem istotną wartością ekonomiczną, ale także kategorią regulatywną: jej oddziaływanie wpływa na formowanie korzystnego lub niekorzystnego pola działalności gospodarczej.

Wiarygodność państwa wpływa na parametry ekonomiczne za pośrednictwem takich zmiennych, jak zaufanie, informacja czy wiedza.

Ważną składową wiarygodności jest zobowiązanie. To, które zostaje dotrzymane, a nie tylko obiecane. Podstawa wiarygodności to ufność między stronami społecznej relacji. W przypadku władzy istotnym jej odniesieniem jest uznanie przez obywateli działań rządzących za prawomocne.

Prawomocność rodzi się z uznania przez obywateli państwa za swoje, z gotowości do jego obrony i respektowania formułowanych przez państwo reguł. Jej przeciwieństwem jest nieposłuszeństwo obywatelskie, które objawia się też jako anarchia obywatelska: lekceważenie swojego państwa, swego rodzaju autarkia, wycofanie się, zdystansowanie względem kraju i jego spraw. W rezultacie kiedy pojawia się sytuacja kryzysowa, widać wyraźnie, jak deficyt prawomocności przejawia się w niezdolności państwa do rozwiązywania problemów, w podejmowaniu decyzji nieskutecznych, kosztownych, nietrafnych, opóźnionych. Błędem jest utożsamianie nieposłuszeństwa obywatelskiego tylko z protestami.

Niskie zaufanie do państwa negatywnie wpływa na zaufanie do systemu danin publicznych i wywiązywanie się z obowiązków podatkowych (moralność podatkowa). To narastający obecnie problem.

Gdy słabnie prawomocność, pozornie rośnie moc nieograniczonego politycznego decydowania. Jednakże bez reguł osadzonych w prawomocności wybór polityczny prowadzi tylko do jednego – utrzymywania władzy. I to odróżnia politykę reguł od polityki wydarzeń, politykę zasad od polityki faktów.

Gdy władza publiczna traci wiarygodność ekonomiczną, sięga po propagandę i przekupywanie różnych grup ważnych dla interesu politycznego. Prowadzi to m.in. do ograniczenia zaufania do krajowego pieniądza oraz do inflacji. Bezpośrednie konsekwencje niskiej wiarygodności ekonomicznej państwa to: wyższy poziom ryzyka i kosztów z nim związanych, niższa efektywność gospodarowania, niższa produktywność zasobów własnych, wyższe koszty obsługi długu oraz niższa odporność na szoki. Trudno sobie też wyobrazić skuteczną walkę z inflacją bez zaufania do emitenta.

Istotne znaczenie dla wiarygodności ekonomicznej państwa ma respektowanie zobowiązań międzynarodowych. Definiują one funkcjonowanie podmiotów krajowych na arenie międzynarodowej oraz zaangażowanie zagranicznych, indywidualnych i instytucjonalnych, w życie gospodarcze kraju.

Wiarygodność Polski

W 2022 r. zaprezentowano Indeks wiarygodności ekonomicznej Polski, przygotowany przez Fundację Gospodarki i Administracji Publicznej.

Do obliczeń wykorzystano łącznie 105 wskaźników. Po przeprowadzonej standaryzacji uzyskano rozkład ich wartości, w którym 0 oznacza brak obserwowanych zmian, wartości ujemne oznaczają regres w stosunku do wartości przeciętnej z lat 2008–2021, a wartości dodatnie poprawę.

Z analizy wynika, że w latach 2016–2021 wiarygodność ekonomiczna Polski obniżyła się, co dotyczy szczególnie lat 2019–2021.

Bezpośrednimi następstwami obniżenia wiarygodności ekonomicznej naszego państwa są uporczywość inflacji i niska skuteczność działań antyinflacyjnych, w szczególności polityki pieniężnej. To powoduje m.in. słabość złotego i podwyższoną rentowność krajowych papierów skarbowych. Poważnym problemem i utrudnieniem w zwalczaniu inflacji jest niska wiarygodność NBP i jego organów.

Niska wiarygodność ekonomiczna państwa wpływa m.in. na odkotwiczenie oczekiwań inflacyjnych i wzrost presji wielu podmiotów na uruchamianie osłonowych i proinflacyjnych działań interwencyjnych oraz wprowadzanie do systemu gospodarczego różnych mechanizmów indeksacyjnych. Spirala inflacyjna nakręca się w ten właśnie sposób. Niestety, wiarygodność państwa dotycząca stabilności finansowej i pieniądza osiągnęła w 2021 r. roku najniższy poziom w okresie objętym naszymi badaniami.

Przy obniżonej wiarygodności ekonomicznej państwa utrwalają się tendencje inflacyjne, bowiem zewnętrzne szoki i impulsy inflacyjne mocniej oddziałują na system krajowy.

W konsekwencji nasilają się też strukturalne słabości naszego systemu gospodarczego, które przyczyniają się znacznie do jego wysokoinflacyjnej podatności. W naszym przypadku to m.in. niski poziom oszczędności i niska skłonność do oszczędzania, narastanie bańki na rynku nieruchomości, wysoki poziom monopolizacji i etatyzacji gospodarki, wysoki udział sektorów surowco- i energochłonnych, narastanie deficytu zasobów pracy i niekorzystnych zjawisk demograficznych, wysoki poziom dewastacji środowiska naturalnego, w tym zanieczyszczenia wód powierzchniowych.

Ocena wiarygodności ekonomicznej Polski odniesiona do objętych badaniami sześciu wymiarów usług publicznych pokazuje zróżnicowaną sytuację. Istnieją usługi publiczne, których stan można ocenić pozytywnie (bezpieczeństwo publiczne, e-administracja), jednak są również takie, których ocena wypada negatywnie (edukacja, środowisko) czy zdecydowanie negatywnie (bezpieczeństwo zdrowotne, cyberbezpieczeństwo).

Widać wyraźnie występowanie zasadniczych słabości naszego państwa. Należy do nich zaliczyć w szczególności: polityczną uznaniowość, niski poziom urzędniczych kompetencji, systematycznie obniżanych w następstwie polityczno-nomenklaturowego (choć niesformalizowanego) mechanizmu obsady stanowisk, nadwrażliwość interwencji publicznych – nadmierna częstotliwość i stosowanie niewłaściwych metod, zastępowanie komunikacji publicznej polityczną (partyjną) propagandą.

Znaczenie gospodarczych konsekwencji obniżonej wiarygodności Polski wiąże się ściśle z problemami w obszarze praworządności. Ich występowanie powoduje, że odczuwalnie rośnie w naszym kraju ryzyko obrotu gospodarczego, co powoduje m.in. odczuwalny wzrost kosztów prowadzenia działalności gospodarczej. Ciąży tu też znaczne pogorszenie sprawności wymiaru sprawiedliwości.

Negatywne konsekwencje niekonwencjonalnej polityki pieniężnej są silniejsze, jeśli – tak jak w Polsce – wymusza ją kalkulacja wyborcza. W deklaracjach dodatkowo emitowany pieniądz ma służyć odbudowie i rozwojowi, a faktycznie służy utrzymywaniu władzy i formowaniu oligarchicznego układu polityczno-gospodarczego. A wówczas wiarygodność ekonomiczna państwa traci normatywne umocowanie.

Wiarygodność ekonomiczna państwa jest swojego rodzaju dobrem publicznym, które jest i musi być instrumentalizowane, aby móc z niego korzystać. Rzecz w tym, by sposoby instrumentalizowania tego dobra je podtrzymywały i wytwarzały, a nie niszczyły. ©℗