Pełna kontrola nad spółką zależną dzięki przymusowemu wykupowi

Prawie trzy lata temu weszła w życie nowelizacja kodeksu spółek handlowych (dalej: k.s.h.) zwana potocznie prawem holdingowym. Okazało się, że przyjęte rozwiązania, ze względu na nakładane wymogi formalne, nie są popularne i liczba utworzonych dotychczas grup spółek jest niewielka. Istnieją jednak praktyczne powody, dla których warto rozważyć utworzenie takiej grupy w swojej organizacji. Przykładem takiego mechanizmu jest przymusowy wykup (z ang. squeeze out) udziałów/akcji wspólników/akcjonariuszy mniejszościowych spółki zależnej przez spółkę dominującą. Może się to okazać przydatne w szczególności dla spółek o rozdrobnionej strukturze udziałowej.

Znaczenie prawa holdingowego

Celem prawa holdingowego było uregulowanie relacji między spółką dominującą i jej spółkami zależnymi, w sposób uwzględniający interes wierzycieli, członków organów oraz wspólników. Wprowadziło ono do porządku prawnego nowe definicje normatywne, takie jak grupa spółek czy wspólny interes tej grupy.

Regulacje dotyczące prawa holdingowego w założeniu miały odegrać istotną rolę w szczególności dla podmiotów z udziałem Skarbu Państwa oraz dla spółek działających w międzynarodowych grupach kapitałowych. Wcześniejszy brak odpowiednich regulacji w k.s.h. powodował, że wielu członków zarządu miało trudności z interpretacją poleceń wydawanych przez spółkę dominującą w kontekście obowiązującego prawa polskiego, które nie przewidywało wówczas takiego mechanizmu.

Statystyka nie robi wrażenia

Rozwiązania prawa holdingowego mają charakter fakultatywny – spółki funkcjonujące w ramach grup kapitałowych mogą zdecydować się je wprowadzić albo działać na dotychczasowych zasadach.

Prawo holdingowe od samych jego początków spotykało się ze zróżnicowanymi opiniami. Krytycy podnosili, że z uwagi na liczne wymogi formalne, takie jak obowiązek rejestracji w Krajowym Rejestrze Sądowym czy dodatkowe obowiązki sprawozdawcze, propozycja ustawodawcy nie wejdzie do powszechnego użycia.

Wzrost liczby spółek, które zdecydowały się na utworzenie sformalizowanych grup spółek, na przestrzeni ostatnich lat jest nieznaczny:

• na dzień 13 grudnia 2023 r. istniało 16 kwalifikowanych grup spółek;
• na dzień 26 czerwca 2024 r. istniało 20 kwalifikowanych grup spółek;
• na dzień 20 sierpnia 2025 r. istniało 29 kwalifikowanych grup spółek.

Porównując powyższe dane z faktyczną liczbą istniejących w obrocie nieformalnych struktur holdingowych, skala wdrożenia prawa holdingowego w praktyce obrotu gospodarczego nie może zostać uznana za sukces legislacyjny. Mimo upływu blisko trzech lat od wejścia w życie prawa holdingowego, przedsiębiorcy podchodzą do niego z dystansem, pozostając przy dotychczasowej praktyce funkcjonowania.

Tymczasem mimo niewielkiej popularności, prawo regulujące grupy spółek oferuje rozwiązania, które mogą okazać się przydatne dla przedsiębiorców.

Praktyczny squeeze out

W obrocie gospodarczym często występują spółki o rozdrobnionej strukturze własnościowej. Stan ten może wynikać z wielu przyczyn, na przykład z tzw. udziałów (akcji) pracowniczych albo z uprzednich inwestycji joint venture. Mniejszościowi wspólnicy nierzadko biernie podchodzą do działalności spółki oraz nie uczestniczą w głosowaniach i podejmowaniu decyzji. W konsekwencji spółki spotykają się z problemami praktycznymi polegającymi przykładowo na:

• potrzebie zwoływania zgromadzeń przez formalny proces wysyłania zaproszeń,
• możliwości sprawowania indywidualnej kontroli przez wspólników mniejszościowych (oznaczającej dostęp do tajemnic spółki) czy też
• utrudnieniach w przeprowadzeniu dokapitalizowania spółki.

Dotychczas możliwość przymusowego wykupu akcjonariuszy mniejszościowych istniała w spółkach akcyjnych i nie była dostępna w przypadku mniejszościowych wspólników spółek z o.o. W razie braku chęci sprzedaży udziałów, przepisy nie oferowały prostej alternatywy pozwalającej na wykupienie wspólników mniejszościowych ze spółki, umożliwiając w zasadzie jedynie ich sądowe wyłączenie.

Prawo holdingowe adresuje ten problem, oferując proces przymusowego wykupu.

Jak wygląda procedura przymusowego wykupu akcji

Mechanizm przymusowego wykupu udziałów/akcji wspólników/akcjonariuszy spółki zależnej przez spółkę dominującą wymaga przeprowadzenia kilku kroków:

▶ Krok 1. Utworzenie grupy spółek

Przewidziane w prawie holdingowym tzw. wyciśnięcie (czyli squeeze out) dotyczy wyłącznie podmiotów działających w ramach grupy spółek.

Uczestnictwo w niej oparte jest na uchwale o uczestnictwie, która powinna zostać podjęta większością 3/4 głosów przez zgromadzenie wspólników albo walne zgromadzenie akcjonariuszy spółki zależnej. Powinna ona wskazywać również spółkę będącą spółką dominującą.

Zarówno spółka dominująca, jak i spółki zależne, muszą ujawnić w rejestrze przedsiębiorców KRS fakt uczestnictwa w grupie spółek. W przypadku, gdy spółka dominująca jest podmiotem zagranicznym, wystarczające jest ujawnienie tylko w stosunku do spółki zależnej. Przepisy regulujące funkcjonowanie grup spółek znajdują zastosowanie dopiero od momentu wpisania wzmianki o uczestnictwie do rejestru (skutek prawny).

Nie wprowadzają wymogu sprecyzowania interesu grupy spółek w uchwale o uczestnictwie. Ze względów praktycznych, powinien on jednak zostać określony co najmniej w osobnym dokumencie, przyjętym zarówno przez spółki zależne, jak i przez spółkę dominującą.

▶ Krok 2. Określenie podmiotu uprawnionego

Wymogi wynikające z k.s.h., które dotyczą podmiotu uprawnionego do przeprowadzenia procesu przymusowego wykupu, wskazują, że:

• wspólnicy (akcjonariusze) objęci przymusowym wykupem mogą reprezentować nie więcej niż 10 proc. kapitału zakładowego spółki zależnej;
• spółka dominująca musi reprezentować bezpośrednio co najmniej 90 proc. kapitału zakładowego spółki zależnej.

Co ważne, umowa (statut) spółki zależnej może modyfikować powyższy próg. Modyfikacja ta może polegać na:

• obniżeniu progu z 90 proc. do nie mniej niż 75 proc. kapitału zakładowego, lub
• umożliwieniu przeprowadzenia wykupu przez spółkę dominującą, która jedynie pośrednio reprezentuje określony procent kapitału zakładowego spółki zależnej.

▶ Krok 3. Podjęcie uchwały

Uchwała o przymusowym wykupie podejmowana jest przez zgromadzenie wspólników / walne zgromadzenie akcjonariuszy spółki zależnej bezwzględną większością głosów, chyba że umowa spółki (statut) spółki zależnej stanowi inaczej.

Jeśli spółka zależna jest spółką akcyjną, wspomniana uchwała powinna zostać zaprotokołowana przez notariusza. Z kolei, w przypadku spółki z o.o. wystarczy zaprotokołowanie jej w zwykłej formie pisemnej.

Ważne! Konstrukcja przymusowego wykupu nie wymaga wystąpienia żadnego ważnego powodu. W związku z tym nie ma konieczności uzasadnienia uchwały.

Oznacza to, że przyczyny decyzji o przymusowym wykupie pozostawione są wyłącznie większościowemu wspólnikowi.

▶ Krok 4. Ustalenie ceny

Przymusowy wykup dokonywany jest po cenie notowanej na rynku regulowanym, według przeciętnego kursu z ostatnich trzech miesięcy przed powzięciem uchwały albo też, gdy udziały lub akcje nie są notowane na rynku regulowanym – po cenie ustalonej przez biegłego wybranego przez zgromadzenie wspólników (walne zgromadzenie akcjonariuszy) spółki zależnej. Jeżeli wspólnicy/akcjonariusze nie dokonają wyboru biegłego, zarząd spółki zależnej powinien zwrócić się o jego wyznaczenie w ciągu tygodnia do sądu rejestrowego.

Spółka dominująca powinna wpłacić należność równą cenie wszystkich nabywanych udziałów/akcji na rachunek spółki zależnej w terminie trzech tygodni od dnia ogłoszenia ceny wykupu.

▶ Krok 5. Przeniesienie udziałów (akcji)

Przymusowy wykup dokonywany jest za pośrednictwem zarządu spółki zależnej.

Po zapłacie ceny wykupu zarząd powinien niezwłocznie przenieść wykupione udziały lub akcje na spółkę dominującą. Do momentu uiszczenia całej sumy wykupu wspólnicy/akcjonariusze mniejszościowi zachowują wszystkie uprawnienia z udziałów/akcji.

▶ Krok 6. Rejestracja przymusowego wykupu

Po przeprowadzeniu procesu przymusowego wykupu, zarząd spółki zależnej powinien w ciągu siedmiu dni złożyć wniosek o wpis zmiany struktury własnościowej do rejestru przedsiębiorców KRS. Wpis ten ma wyłącznie charakter deklaratywny.