Rada wierzycieli w postępowaniach restrukturyzacyjnych to niewykorzystana szansa

Konieczne dostosowanie prawa restrukturyzacyjnego i upadłościowego do unijnych regulacji (czyli implementacja tzw. dyrektywy drugiej szansy z 20 czerwca 2019 r. 2019/1023) stwarza okazję, by zastanowić się nad prawnymi możliwościami poprawy efektywności postępowań restrukturyzacyjnych, mierzonej udziałem postępowań z wykonanym układem w ogólnej liczbie wszczętych postępowań. W tym celu warto przyjrzeć się ramom funkcjonowania rady wierzycieli (dalej: RW) w postępowaniach restrukturyzacyjnych.

Przypomnijmy na początek, że RW stanowi reprezentację wierzycieli w postępowaniu restrukturyzacyjnym, a jej główną funkcją jest dbanie o ich interes rozumiany generalnie, a nie w odniesieniu do pojedynczych podmiotów, których przedstawiciele są członkami RW. Może być ona powołana w przyspieszonym postępowaniu układowym, postępowaniu układowym i postępowaniu sanacyjnym. Nie ma przymusu powoływania RW – jej funkcje może sprawować sędzia komisarz. Gdy jednak zostanie złożony wniosek odpowiednio licznej grupy wierzycieli lub dłużnika o jej powołanie, sędzia komisarz ma obowiązek tego dokonać.

Zgodnie z art. 121 ust. 1 ustawy z 15 maja 2015 r. ‒ Prawo restrukturyzacyjne (t.j. Dz.U. z 2022 r. poz. 2309; dalej: p.r.) sędzia komisarz ustanawia oraz powołuje i odwołuje członków rady z urzędu (o ile uzna to za potrzebne) lub na wniosek uczestników postępowania. Taki dokument mogą złożyć: dłużnik, trzech lub więcej wierzycieli niezależnie od sumy wierzytelności, wierzyciel albo wierzyciele mający łącznie co najmniej 20 proc. ogólnej sumy wierzytelności ujawnionych w spisie wierzytelności. Jeżeli wniosek złoży co najmniej trzech wierzycieli, to jest on wiążący, nawet jeśli wnioskodawcy nie dysponują 20 proc. ogólnej sumy wierzytelności. W przypadku jednego lub dwóch wierzycieli powyższy limit obowiązuje.

Chociaż prawo restrukturyzacyjne nie wskazuje wprost, do kiedy działa RW, to jednoznacznie określa moment zakończenia postępowania restrukturyzacyjnego. A zgodnie z art. 324 p.r. jest to dzień uprawomocnienia się postanowienia o zatwierdzeniu układu albo o odmowie jego zatwierdzenia. Z tym dniem, jak wskazano w art. 18 p.r., swoją funkcję przestaje pełnić sędzia komisarz. Przestaje też działać RW.

Możliwe działania

Samo zawarcie i prawomocne zatwierdzenie układu nie świadczą zwykle o powodzeniu postępowania restrukturyzacyjnego, najważniejsze działania mające na celu wykonanie układu najczęściej realizowane są bowiem po zakończeniu tego postępowania. Tymczasem RW ma za zadanie jedynie pomóc w doprowadzeniu do zawarcia układu oraz zadbać o interes ogółu wierzycieli przy opracowywaniu programu restrukturyzacji i formułowaniu propozycji układowych. Gdy uprawomocni się zatwierdzenie zawartego układu, funkcje nadzoru nad wdrażaniem przez dłużnika programu restrukturyzacji oraz spłatami wierzytelności w ramach układu przejmuje według obowiązujących przepisów nadzorca układu. Tę funkcję obejmuje z chwilą uprawomocnienia się postępowania zatwierdzającego układ, chyba że układ przewiduje inne postanowienia. Ustanowienie nadzorcy układu nie jest zatem obligatoryjne. Powinien on działać w interesie wszystkich wierzycieli. Dłużnik powinien udzielać nadzorcy układu wszelkich informacji niezbędnych do nadzoru nad układem, w tym informacji na temat różnych elementów majątku i zobowiązań. Na mocy art. 171 ust. 3 p.r. nadzorca wykonania układu raz na trzy miesiące składa do sądu sprawozdanie dotyczące wykonywania planu restrukturyzacyjnego oraz wykonywania układu.

Jednocześnie nadzorca układu nie został co do zasady wyposażony przez ustawodawcę w poważniejsze środki nacisku na dłużnika. Jednak układ może nadać nadzorcy takie kompetencje, np. zbycie majątku finansowego lub rzeczowego oraz zaciągnięcie zobowiązania może zostać uzależnione od zgody nadzorcy. Układ może także przewidywać zastąpienie nadzorcy przez tzw. zarządcę przymusowego, który będzie zarządzał przedsiębiorstwem dłużnika w czasie wykonywania układu. Dodatkowo według art. 173 p.r., w przypadku gdy na czas wykonywania układu zarząd własny nie został odebrany dłużnikowi, nadzorca wykonania układu oraz wierzyciel mogą wystąpić o zmianę układu przez powierzenie zarządu i wykonywanie układu wskazanej osobie, jeżeli:

• dłużnik, chociażby nieumyślnie, naruszył prawo w zakresie sprawowania zarządu, czego skutkiem było pokrzywdzenie wierzycieli lub możliwość takiego pokrzywdzenia w przyszłości;

• oczywiste jest, że sposób sprawowania zarządu nie daje gwarancji wykonania planu restrukturyzacyjnego i wykonania układu;

• dłużnik uniemożliwia nadzorcy wykonania układu właściwe pełnienie funkcji.

Odebranie dłużnikowi zarządu przedsiębiorstwem nie jest więc postępowaniem standardowym ‒ co do zasady po zakończeniu postępowania dłużnik odzyskuje prawo do pełnego zarządu swoim majątkiem (art. 329 ust. 1 p.r. ), jeżeli był go pozbawiony lub było ono ograniczone.

Zostaje niedosyt

Oczywiście realizacja układu i wdrażanie programu restrukturyzacji może napotkać problemy (związane np. z pogarszającą się sytuacją rynkową, niekorzystnymi regulacjami prawnymi dotyczącymi branży dłużnika, konfliktami zbrojnymi, okolicznościami siły wyższej, jak np. pandemia albo z błędami w zarządzaniu przedsiębiorstwem dłużnika). Wówczas wierzyciele mogą na mocy art. 173 p.r. zgodzić się na zmianę układu, o co może występować zarówno dłużnik lub nadzorca wykonania układu, jak i wierzyciel. Jednak mogą też zareagować radykalnie i np. wystąpić do sądu z wnioskiem o uchylenie układu (art. 176 p.r.).

Przedstawiony wyżej sposób nadzoru nad wykonywaniem przez dłużnika układu i wdrażaniem programu restrukturyzacji, wynikający z obecnych zapisów prawa restrukturyzacyjnego, może budzić niedosyt z kilku powodów.

▶ Po pierwsze, o ile układ nie stanowi inaczej, nadzór nad układem sprawuje jedynie jego nadzorca. Aby uniknąć kłopotów i odpowiedzialności, może on w każdym przypadku nierealizowania układu składać wniosek do sądu o uchylenie układu. Taka decyzja nie zawsze jest w interesie wierzycieli.

▶ Po drugie, działania opisane w programie restrukturyzacji, np. zmiana modelu biznesowego dłużnika, znalezienie nowych partnerów handlowych i wynegocjowanie z nimi kontraktów zabezpieczających interesy dłużnika oraz znalezienie inwestora czy opisywane zbywanie majątku i zaciąganie zobowiązań mogą wykroczyć czasowo poza fazę ustalania i głosowania propozycji układowych oraz zatwierdzania układu przez sąd.

▶ Po trzecie, sprzedaż majątku przez dłużnika oraz zaciąganie zobowiązań może ‒ mimo funkcjonowania nadzorcy układu ‒ wymknąć się spod kontroli. Nadzorca układu może nad tym procesem jedynie sprawować kontrolę post factum i potraktować działania takie jak zbywanie majątku i/lub zaciąganie zobowiązań niewynikające wprost z programu restrukturyzacji jako niewykonywanie układu. Wskutek tego nadzorca może złożyć wniosek o uchylenie układu.

▶ Po czwarte, w dynamicznym otoczeniu gospodarczym, prawnym i politycznym w czasie wykonywania układu może pojawić się w przedsiębiorstwie dłużnika nieprzewidziana wcześniej potrzeba zmiany profilu czy zasięgu działalności lub kanałów dystrybucji, które mogą być uwarunkowane realizacją dodatkowych inwestycji i zaciągnięciem nowych, długoterminowych zobowiązań zabezpieczonych na majątku dłużnika.

Z powyższych przyczyn długoterminowe działania restrukturyzacyjne dłużnika powinny odbywać się pod stałą kontrolą wierzycieli. Tymczasem RW, która jest do takiej kontroli odpowiednim organem i została przepisami ustawy wyposażona w odpowiednie uprawnienia, sprawuje nad dłużnikiem taką kontrolę tylko do czasu zatwierdzenia układu. Naszym zdaniem taka kontrola powinna trwać do czasu wykonania lub uchylenia układu. RW mogłaby być przy tym doskonałym miejscem do wymiany poglądów pomiędzy wierzycielami w przypadku wniosku o zmianę układu. Mogłaby opiniować dla sądu taki wniosek, dzięki czemu czas postępowania w sprawie zmiany układu mógłby ulec skróceniu.

Funkcjonująca w czasie wykonywania układu RW mogłaby także opiniować wniosek o uchylenie układu lub mieć prawo złożenia takiego wniosku. Mogłaby też mieć prawo występowania o zmianę nadzorcy układu, gdy ten nie wypełnia swych funkcji, np. przedstawia błędne sprawozdania lub nie sporządza ich wcale. Dlaczego zatem nie wprowadzono do p.r. zapisów o funkcjonowaniu RW do czasu wykonania/uchylenia układu i uznano, że kontrola prawidłowości wdrożenia programu restrukturyzacji ma spoczywać jedynie na nadzorcy układu, który nie ma co do zasady żadnych narzędzi dyscyplinowania dłużnika poza opisem nieprawidłowości w swych sprawozdaniach dla sądu i wnioskowaniem o uchylenie układu. Nie wiadomo. Być może przeniesiono do p.r. zapisy z prawa upadłościowego, które w opcji układowej przewidują zakończenie postępowania upadłościowego z dniem uprawomocnienia się postępowania o zatwierdzeniu układu, a RW ustanowiona w postępowaniu upadłościowym działa do jego zakończenia.

W naszej ocenie warto byłoby jednak rozważyć zastosowanie w prawie restrukturyzacyjnym rozwiązania wskazanego w art. 16 ustawy z 3 lutego 1993 r. o restrukturyzacji finansowej przedsiębiorstw i banków (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 1439), które przewiduje powołanie rady wierzycieli kontrolującej wykonanie postanowień ugody bankowej i funkcjonującej albo do jej wykonania (spłaty wierzycieli), albo uchylenia. Najprościej można byłoby to osiągnąć poprzez przedłużenie funkcjonowania RW powołanej w postępowaniu restrukturyzacyjnym na czas wykonywania układu z wyposażeniem jej w dodatkowe kompetencje, zwłaszcza definiujące jej rolę w procesie zmiany lub uchylenia układu. ©℗