Czyn jako taki nie jest pojęciem osobno zdefiniowanym w prawie, choć występuje w nim wielokrotnie. W słownikach języka polskiego określany jest jako postępek, uczynek, poczynanie, posunięcie czy po prostu coś, co zostało uczynione. W prawie istotniejsze znaczenie ma to, jaki to jest czyn, a dokładniej rzecz biorąc, jaki skutek przynosi czyjeś działanie (bądź zaniechanie, czyli niepodjęcie jakichś działań) i jakie są jego konsekwencje. Z reguły w aktach prawnych spotykamy się z czynem złym, szkodliwym, podlegającym karze, a ściślej biorąc z pojęciami: czynu niedozwolonego i czynu zabronionego.
Czyn niedozwolony
To pojęcie występujące w kodeksie cywilnym, a oznacza takie postępowanie, którym wyrządzono komuś szkodę.
Ten, kto był jej sprawcą, ma obowiązek szkodę naprawić, przy czym dotyczy to zarówno osoby fizycznej, jak i prawnej czy Skarbu Państwa. – Za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej ponosi odpowiedzialność Skarb Państwa lub jednostka samorządu terytorialnego lub inna osoba prawna wykonująca tę władzę z mocy prawa – czytamy w kodeksie cywilnym. Czyn niedozwolony jest zatem działaniem, które do czegoś zobowiązuje – przede wszystkim do naprawienia szkody, co nie zawsze musi oznaczać, że sprawca tę szkodę usunie osobiście czy sam przywróci stan sprzed swojego czynu. Naprawieniem szkody jest bowiem także np. pokrycie kosztów usuwania jej skutków. Wiele zależy bowiem od rodzaju popełnionego czynu (lub zaniechania jakichś działań). Co ważne, ktoś może nawet „nie przyłożyć ręki” do zdarzenia, na skutek którego ktoś inny poniesie jakąś stratę, a mimo to będzie zobowiązany szkodę naprawić.
Czynem niedozwolonym może być np. brak nadzoru nad psem, który zdeptał grządki w ogrodzie sąsiada, wypadnięcie przedmiotu przez okno, na skutek czego doszło do zniszczenia ubrania przechodnia czy wręcz uszkodzenia ciała, i wiele innych tym podobnych zdarzeń.
Poszkodowany ma prawo wytoczyć przed sądem sprawę o roszczenia związane ze szkodą, jakiej doznał na skutek czyjegoś czynu niedozwolonego. Należy to zrobić przed sądem, w którego okręgu doszło do zdarzenia wywołującego szkodę.
Czyn zabroniony
To z kolei pojęcie charakterystyczne dla przepisów karnych. Kodeks karny formułuje zasadę, że odpowiedzialności karnej podlega ten tylko, kto popełnia czyn zabroniony pod groźbą kary przez ustawę obowiązującą w czasie jego popełnienia. Inaczej mówiąc, czynem takim jest postępek, którego zabrania jakaś ustawa karna (a więc nie tylko kodeks karny, lecz np. kodeks karny skarbowy), określając zarazem kary za dopuszczenie się takiego czynu.
Przestępstwo jest natomiast zbrodnią albo występkiem. Zbrodnię można popełnić tylko umyślnie, zaś występek można popełnić także nieumyślnie, jeżeli ustawa tak stanowi. Czyn zabroniony uważa się za popełniony umyślnie, jeżeli sprawca chce go popełnić albo, przewidując możliwość jego popełnienia, na to się godzi.Natomiast czyn zabroniony uważa się za popełniony nieumyślnie, jeżeli sprawca nie miał zamiaru tegodokonać, ale to jednak zrobił na skutek niezachowania ostrożności wymaganej w danych okolicznościach, mimo że możliwość popełnienia tego czynu przewidywał albo mógł przewidzieć. Kodeks karny przewiduje następujące kary za przestępstwo:
* grzywnę,
* ograniczenie wolności (od 1 do 12 miesięcy),
* pozbawienie wolności (od miesiąca do 15 lat),
* 25 lat pozbawienia wolności,
* dożywocie.
Ponadto można być ukaranym
* pozbawieniem praw publicznych,
* zakazem zajmowania określonego stanowiska, zawodu lub prowadzenia określonej działalności gospodarczej,
* zakazem prowadzenia pojazdów,
* przepadkiem przedmiotów,
* obowiązkiem naprawienia szkody,
* nawiązką,
* świadczeniem pieniężnym,
* podaniem wyroku do publicznej wiadomości.
WARTO ZAPAMIĘTAĆ
Nie każdy czyn zabroniony jest przestępstwem. Nie jest takim, jeśli jego społeczna szkodliwość jest znikoma. Ponadto nie uważa się, żeby popełnił przestępstwo sprawca czynu zabronionego, jeżeli nie można mu przypisać winy w czasie czynu.
SŁOWNICZEK
WYSTĘPEK – czyn zabroniony zagrożony grzywną powyżej 30 stawek dziennych, karą ograniczenia wolności albo karą pozbawienia wolności przekraczającą miesiąc.
ZBRODNIA – czyn zabroniony zagrożony karą pozbawienia wolności na czas nie krótszy od lat 3 albo karą surowszą.
PRZYKŁAD
Czynem niedozwolonym są według kodeksu cywilnego następujące zdarzenia:
* ten, kto zwierzę chowa albo się nim posługuje, obowiązany jest do naprawienia wyrządzonej przez nie szkody niezależnie od tego, czy było pod jego nadzorem czy też zabłąkało się lub uciekło, chyba że ani on, ani osoba, za którą ponosi odpowiedzialność, nie ponoszą winy;
* za szkodę wyrządzoną wyrzuceniem, wylaniem lub spadnięciem jakiegokolwiek przedmiotu z pomieszczenia jest odpowiedzialny ten, kto pomieszczenie zajmuje, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą zajmujący pomieszczenie nie ponosi odpowiedzialności i której działaniu nie mógł zapobiec;
* za szkodę wyrządzoną przez zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części odpowiedzialny jest samoistny posiadacz budowli, chyba że zawalenie się budowli lub oderwanie się jej części nie wynikło ani z braku utrzymania budowli w należytym stanie, ani z wady w budowie;
* prowadzący na własny rachunek przedsiębiorstwo lub zakład wprawiany w ruch za pomocą sił przyrody ponosi odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez ruch przedsiębiorstwa lub zakładu, chyba że szkoda nastąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności – dotyczy to także przedsiębiorstw lub zakładów wytwarzających środki wybuchowe albo posługujących się takimi środkami.
Podstawa prawna
* Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
* Ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. nr 88, poz. 553 z późn. zm.).