Został powołany w Polsce do życia ustawą z dnia 15 lipca 1987 r. Wywodzi się z instytucji ombudsmana – niezależnego urzędnika, do którego można się odwoływać po wyczerpaniu wszystkich procedur administracyjnych. Urząd ten pojawił się w Szwecji w 1709 r., a od 1809 r. jest tam organem konstytucyjnym. Ombudsman początkowo działał jako funkcjonariusz parlamentu powołany do kontrolowania urzędników królewskich. Następnie zaczął odgrywać coraz większą rolę w ochronie praw i wolności obywateli. Jego kompetencje stopniowo poszerzano, następnie instytucja zaczęła się pojawiać w innych państwach. Obecnie istnieje w wielu krajach, w różnych formach.
Powoływanie i odwoływanie
W Polsce jest on samodzielnym organem konstytucyjnym, zwanym organem ochrony prawa. Jest powoływany przez Sejm za zgodą Senatu. Prawo zgłoszenia kandydatury przysługuje Marszałkowi Sejmu oraz grupom co najmniej 35 posłów. Przy powoływaniu go konieczne jest uzyskanie bezwzględnej większości głosów przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów. Uchwała Sejmu jest przekazywana Senatowi, ten w terminie miesiąca podejmuje uchwałę w sprawie wyrażenia zgody na powołanie Rzecznika. Jeżeli w tym terminie jej nie podejmie, jest to rozumiane jako wyrażenie zgody.
Każdy kandydat na RPO musi posiadać obywatelstwo polskie, wyróżniać się wiedzą prawniczą, doświadczeniem zawodowym oraz wysokim autorytetem ze względu na swe walory moralne i wrażliwość społeczną. Jest powoływany na pięcioletnią kadencję i może zostać ponownie wybrany tylko raz. W sytuacjach wyjątkowych może zostać odwołany przed upływem kadencji, np. przy zrzeczeniu się funkcji, trwałej niezdolności do pełnienia obowiązków na skutek choroby, sprzeniewierzeniu się złożonemu ślubowaniu. O jego odwołaniu decyduje Sejm większością 3/5 przy obecności co najmniej połowy ustawowej liczby posłów.
Zadania RPO
Główne zadania Rzecznika to stanie na straży wolności i praw człowieka i obywatela. Oznacza to, że w sprawach o ochronę wolności i praw człowieka i obywatela bada, czy wskutek działania lub zaniechania organów, organizacji i instytucji, obowiązanych do przestrzegania i realizacji tych wolności i praw nie nastąpiło naruszenie prawa, a także zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej.
Rzecznik pełni funkcję kontrolną, a także podejmuje stosowne czynności, jeśli stwierdzi, że z powodu celowego działania lub zaniechania przez te organy, organizacje albo instytucje nastąpiło naruszenie prawa oraz zasad współżycia i sprawiedliwości społecznej.
Wnioski do Rzecznika
Do RPO należy się zwrócić w przypadku wykorzystania wszystkich możliwości załatwienia sprawy we właściwym trybie i niewątpliwego stwierdzenia rzeczywistego naruszenia wolności lub praw obywatelskich. Rzecznik jest ograniczony zakresem jego kompetencji, jego interwencje są uzależnione od wyników analizy okoliczności sprawy, faktycznego naruszenia prawa oraz tego, iż okoliczności te istotnie wymagają ingerencji Rzecznika.
Każdy obywatel może złożyć do Rzecznika wniosek, który jest bezpłatny, nie wymaga zachowania szczególnej formy, lecz powinien zawierać oznaczenie wnioskodawcy oraz osoby, której wolności i praw sprawa dotyczy, a także określać przedmiot sprawy.
RPO po zapoznaniu się z każdym skierowanym do niego wnioskiem może:
- podjąć sprawę,
- poprzestać na wskazaniu wnioskodawcy przysługujących mu środków działania,
- przekazać sprawę według właściwości innym organom,
- nie podjąć sprawy, zawiadamiając o tym wnioskodawcę i osobę, której sprawa dotyczy.
WARTO ZAPAMIĘTAĆ
Rzecznikowi przysługuje immunitet i nietykalność, które mogą zostać uchylone tylko przez Sejm. Musi pozostać apolityczny, tzn. nie może być równocześnie posłem, senatorem, nie może zajmować żadnego innego stanowiska (z wyjątkiem stanowiska profesora szkoły wyższej), wykonywać innych zajęć zawodowych, nie może należeć do partii politycznej, związku zawodowego ani prowadzić działalności publicznej niedającej się pogodzić z godnością urzędu.
PLUSY I MINUSY
Zalety i wady instytucji
+ Organ jest łatwo dostępny dla skarżącego.
+ Postępowanie jest odformalizowane i bezpłatne.
+ Szybko reaguje na potrzeby obywateli.
- Może tylko sugerować potrzebę pewnych rozstrzygnięć.
- Pozbawiony jest samodzielnej władzy rozstrzygania spraw.
WARTO ZAPAMIĘTAĆ
Dotychczasowi Rzecznicy Praw Obywatelskich w Polsce:
Ewa Łętowska (1987–1992)
Tadeusz Zieliński (1992–1996)
Adam Zieliński (1996–2000)
Andrzej Zoll (2000–2006)
Janusz Kochanowski (2006-2010)
Irena Lipowicz (2010- 2015)
Adam Bodnar (2015- )