Domniemanie można rozumieć jako uprawdopodobnienie pewnych faktów, których nie ma pewności, czy są prawdziwe, jednak wiele przemawia za tym, by je za takie uznać. Jest to zatem założenie prawdziwości danego faktu. Dzięki domniemaniu pewne dowody są łatwiejsze do przeprowadzenia. Na podstawie określonych zdarzeń (sytuacji) wyciąga się wniosek o zaistnieniu (bądź nie) innych zdarzeń (sytuacji, stanów itp.).
Prawo i fakty
Domniemania dzielą się na prawne i faktyczne.
Domniemania prawne są domniemaniami ustanowionymi przez prawo, które w swoich regulacjach wskazuje okoliczności, w jakich należy domniemywać, że istnieją określone stany czy zależności. Domniemanie prawne wynika z normy prawnej, wyrażone jest w przepisie prawa. Ustawowo dopuszcza istnienie pewnego faktu, który jest trudno udowodnić na podstawie innego faktu udowodnionego lub bezspornego.
Z domniemaniem prawnym mamy do czynienia wtedy, gdy prawo nakazuje podmiotowi stosującemu prawo uznać za istniejący jakiś fakt, jeśli został udowodniony inny fakt, mimo iż nie ma pewności co do tego, czy rzeczywiście on zaistniał (np. domniemanie ojcostwa, czyli uznanie, że ojcem dziecka jest mąż matki). Domniemanie takie może być jednak obalone przez dowód przeciwny (domniemanie wzruszalne, usuwalne), co oznacza, że należy udowodnić nieistnienie faktów domniemanych. Istnieje również domniemanie niewzruszalne (nieusuwalne) – z mocy samego prawa lub np. wskutek upływu terminu przyznanego podmiotowi na podjęcie działań.
W polskim prawie spotykamy się z domniemaniami prawnymi dość często. Kodeks cywilny wprowadził np. zasadę domniemania dobrej wiary. W art. 7 stwierdza się oto, że jeżeli ustawa uzależnia skutki prawne od dobrej lub złej wiary, domniemywa się istnienie dobrej wiary. A zatem przy wyrokowaniu o pewnych sprawach zakłada się przede wszystkim, że czyimś poczynaniom przyświecała dobra wiara. Domniemanie faktyczne opiera się natomiast na faktach, których nie wskazuje prawo, lecz wiedza o wystąpieniu określonych zdarzeń w związku z określonymi sytuacjami – czyli logiczne myślenie oraz doświadczenie. Opierając się na znajomości współzależności różnych faktów, z wystąpienia jednego faktu wnioskuje się bowiem o powstaniu innego (np. na widok wielu połamanych i powalonych drzew wzdłuż kilku sąsiadujących ze sobą ulic domniemywa się, że przeszła tamtędy wichura). Domniemywa się, że mury, płoty, miedze, rowy i inne urządzenia podobne, znajdujące się na granicy gruntów sąsiadujących, służą do wspólnego użytku sąsiadów. To samo dotyczy drzew i krzewów na granicy.
Domniemanie faktyczne wynika z rozumowania sądu.
Zastosowanie domniemania faktycznego ułatwia ustalenie stanu faktycznego szczególnie w przypadku utrudnionego ścisłego udowodnienia faktów ważnych w danej sprawie. Zainteresowany musi jedynie udowodnić fakty, na podstawie których rodzi się określone domniemanie.
Jak sąd ocenia fakty (na podstawie k.p.c.)
Sąd może uznać za ustalone fakty mające istotne znaczenie dla rozstrzygnięcia sprawy, jeżeli wniosek taki można wyprowadzić z innych ustalonych faktów – to jest domniemanie faktyczne.
Strony mają obowiązek wskazywać dowody dla stwierdzenia faktów, z których wywodzą skutki prawne. Sąd może dopuścić dowód niewskazany przez stronę.
Wiarygodność i moc dowodów sąd ocenia według własnego przekonania, na podstawie wszechstronnego rozważenia zebranego materiału.
Sąd ocenia na tej samej podstawie, jakie znaczenie nadać odmowie przedstawienia przez stronę dowodu lub przeszkodom stawianym przez nią w jego przeprowadzeniu wbrew postanowieniu sądu.
Domniemania ustanowione przez prawo (czyli domniemania prawne) wiążą sąd – ale mogą być obalone, ilekroć ustawa tego nie wyłącza.
Podstawa prawna
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).
Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zm.).