Akcja jest to instrument finansowy (papier wartościowy) reprezentujący częściowy udział jego właściciela w kapitale spółki akcyjnej. Ujmując rzecz najprościej, akcja stanowi prawny tytuł do współposiadania firmy zorganizowanej w formie spółki akcyjnej.
Rodzaje akcji
Są różne rodzaje akcji. Najczęściej dzielą się one na imienne lub na okaziciela, zwykłe lub uprzywilejowane. Akcje imienne to pozostałość z czasów, gdy miały one materialną, papierową postać. Są kłopotliwe w obrocie, gdyż dla przeniesienia ich własności nie wystarczy samo ich fizyczne przekazanie.
Dodatkowo trzeba sporządzić na piśmie oświadczenie o zmianie właściciela. Dlatego akcje znajdujące się w obrocie publicznym są wyłącznie akcjami na okaziciela.
Akcje uprzywilejowane dają właścicielowi szczególne prawa. Zgodnie ze statutem spółki, mogą być one uprzywilejowane co do głosu (wówczas jedna akcja uprzywilejowana daje odpowiednio więcej głosów niż jedna akcja zwykła), co do dywidendy (taka akcja uprawnia do wyższego udziału w zyskach niż akcja zwykła) lub co do kapitału (ma prawo pierwszeństwa do wypłaty kapitału, np. przy likwidacji spółki).
Właścicielowi akcja daje legitymację do udziału w zarządzaniu firmą (poprzez udział w walnym zgromadzeniu akcjonariuszy). Przede wszystkim jednak umożliwia udział w zyskach wypracowanych przez firmę działającą w formie spółki akcyjnej.
Firma, która ma działać w formie spółki akcyjnej, musi posiadać kapitał akcyjny. Obecnie w Polsce minimalny kapitał to 100 tys. zł. Może on mieć postać np. 100 tys. akcji o wartości nominalnej 1 zł. Akcje te, po objęciu przez założycieli (pierwotnych właścicieli) firmy działającej w formie spółki akcyjnej, mogą być następnie przedmiotem obrotu: sprzedaży, zamiany, darowizny itp., przy czym cena sprzedaży akcji może odbiegać od jej wartości nominalnej, i to zarówno w górę (gdy nabywca jest skłonny zapłacić cenę wyższą od nominalnej), jak i w dół (gdy sprzedający akcje chce je spieniężyć za wszelką cenę).
Obrót akcjami
Sprzedaż akcji może odbywać się poza obrotem giełdowym – na podstawie cywilnej umowy kupna-sprzedaży, a w przypadku spółek publicznych – w ramach giełdy papierów wartościowych. W tym drugim przypadku muszą to być akcje wcześniej dopuszczone do publicznego obrotu przez Komisję Papierów Wartościowych i dostępne w ofercie publicznej. Cena transakcyjna (kupna-sprzedaży) nie może być dowolna, lecz ustalana jest na podstawie notowań giełdowych, wedle regulaminu obowiązującego na danej giełdzie.
Akcja dopuszczona do publicznego obrotu, jak każdy inny taki papier wartościowy, nie ma formy dokumentu, ale postać niematerialną (coraz częściej elektroniczną). Prawa z akcji dopuszczonych do publicznego obrotu powstają z chwilą zapisania ich po raz pierwszy na rachunku papierów wartościowych i przysługują osobie będącej posiadaczem tego rachunku.
Na żądanie posiadacza rachunku papierów wartościowych podmiot prowadzący ten rachunek (zazwyczaj biuro maklerskie) wystawia mu imienne świadectwo depozytowe. Może ono posłużyć (np. poprzez ustanowienie zastawu na akcjach) do zabezpieczenia kredytu, pożyczki lub innego zobowiązania. Akcja jest więc swoistym narzędziem umożliwiającym posiadanie „kawałka” określonego przedsiębiorstwa. Dzięki temu posiadacz akcji – często nawet sobie tego wprost nie uświadamiając – zarówno uczestniczy w finansowaniu jego działalności, jak i czerpie korzyści z wypracowanego przez tę firmę zysku. Korzyści z tytułu posiadania akcji mogą być dwojakiego rodzaju. Poprzez bezpośredni udział w zyskach wypracowanych przez spółkę – materializują się one wówczas w postaci dywidendy. Gdy spółka osiąga dobre wyniki – poprzez dodatkowy wzrost wartości jej akcji. Może on wynikać zarówno ze zwiększenia się majątku firmy, a więc mieć materialne podstawy, jak też być efektem gry sił rynkowych – podaży i popytu, np. gdy w obrocie jest stosunkowo mało akcji, za to wielu chętnych do ich nabycia.
Złota akcja
Złota akcja to szczególne uprawnienie akcjonariusza, którym jest Skarb Państwa, w wybranych spółkach o szczególnym znaczeniu dla interesów państwa. Przysługuje ono Ministrowi Skarbu od 19 sierpnia 2005 r. Niezależnie od statutowej siły głosów, jaką dają akcje znajdujące się w posiadaniu Skarbu Państwa, Minister Skarbu może zawetować uchwałę lub inną czynność prawną zarządu w spółkach o istotnym znaczeniu dla porządku publicznego lub bezpieczeństwa publicznego, zwłaszcza gdyby prowadziła ona do rozwiązania spółki, przeniesienia siedziby spółki za granicę, zmiany przedmiotu przedsiębiorstwa spółki oraz zbycia albo wydzierżawienia przedsiębiorstwa lub jego zorganizowanej części bądź ustanowienia na nich ograniczonego prawa rzeczowego.
Prawo to przysługuje w odniesieniu do spółek, które znajdą się na specjalnej liście, aktualizowanej co roku (w terminie do 30 września).
Obecnie jako istotne dla porządku publicznego lub bezpieczeństwa publicznego zostały przez Radę Ministrów uznane:
* Polskie Górnictwo Naftowe i Gazownictwo SA w Warszawie,
* Grupa LOTOS SA w Gdańsku,
* Naftobaza Sp. z o.o. w Warszawie,
* Polski Koncern Naftowy ORLEN SA w Płocku,
* Kompania Węglowa SA,
* Polskie Sieci Elektroenergetyczne SA w Warszawie, PSE-Operator Sp. z o.o.,
* PGNiG-Przesył Sp. z o.o. w Warszawie,
* PERN „Przyjaźń” SA w Płocku,
* Przedsiębiorstwo Przeładunku Paliw Płynnych Naftoport Sp. z o.o.,
* PKP Polskie Linie Kolejowe SA,
* Południowy Koncern Energetyczny SA w Katowicach,
* BOT Górnictwo i Energetyka SA,
* TP-Emitel Sp. z o.o. w Warszawie.
Podstawa prawna
* Ustawa z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. nr 94, poz. 1037 z późn. zm.).
* Ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o obrocie instrumentami finansowymi (Dz.U. z 2005 r. nr 183, poz. 1538).
* Ustawa z dnia 3 czerwca 2005 r. o szczególnych uprawnieniach Skarbu Państwa oraz ich wykonywaniu w spółkach kapitałowych o istotnym znaczeniu dla porządku publicznego lub bezpieczeństwa publicznego (Dz.U. nr 132, poz. 1108).