Mianem dziedziczenia określa się przejście majątku należącego do osoby zmarłej (spadkodawcy) na spadkobierców. Zagadnienia związane z dziedziczeniem normowane są przepisami kodeksu cywilnego.
Kodeks cywilny rozróżnia dziedziczenie ustawowe i dziedziczenie testamentowe.

Dziedziczenie ustawowe

Następuje, gdy wystąpi chociaż jedna z następujących przesłanek:

* spadkodawca testamentu nie sporządził,
* testament jest nieważny,
* testament został przez spadkodawcę odwołany,
* osoby wskazane w testamencie zostały uznane za niegodne,
* osoby wskazane w testamencie nie istniały w chwili otwarcia spadku (np. spółka akcyjna nie została jeszcze zarejestrowana) lub nie przeżyły spadkodawcy,
* osoby wskazane w testamencie odrzuciły spadek.




W pozostałych przypadkach mamy do czynienia z dziedziczeniem na podstawie testamentu, czyli testamentowym. Dziedziczenie ustawowe charakteryzuje się ścisłym formalizmem, tzn. że to obowiązujące przepisy wskazują, kto, w jakiej części i kolejności oraz na jakich zasadach odziedziczy spadek. Prawo spadkowe wyróżnia 5 grup osób, które powoływane są do spadku na podstawie ustawy. Grupy te dochodzą do dziedziczenia w ustalonej kolejności, w ten sposób, że jeśli grupa wcześniejsza dziedziczy, to dalsza grupa jest wyłączona.

Grupy dziedziczenia ustawowego
I grupa – małżonek i zstępni spadkodawcy, a więc jego dzieci, wnuki i ich dzieci oraz wnuki
Dziedziczą oni w częściach równych. Jednakże część przypadająca małżonkowi nie może być mniejsza niż 1/4 całości spadku. Dzieci spadkodawcy zawsze wyłączają od dziedziczenia dalsze grupy spadkobierców. Jeżeli przy życiu pozostaną same dzieci, bez małżonka, to będą one dziedziczyć cały spadek w częściach równych. Jeżeli dziecko spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego dzieciom w częściach równych. Zasadę tę stosuje się odpowiednio do dalszych zstępnych, czyli np. wnuków i prawnuków.
II grupa – małżonek, rodzice i rodzeństwo
W braku zstępnych spadkodawcy (np. gdy nie żyją albo są traktowani jakby nie dożyli otwarcia spadku), powoływani są do spadku z ustawy jego małżonek, rodzice i rodzeństwo (druga grupa dziedziczących). Udział spadkowy małżonka, który dziedziczy w zbiegu bądź z rodzicami, bądź z rodzeństwem, bądź z rodzicami i rodzeństwem spadkodawcy, wynosi 1/2 spadku. Udział spadkowy każdego z rodziców, które dziedziczy w zbiegu z rodzeństwem spadkodawcy, wynosi 1/4 część tego, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa. Pozostałą część dziedziczy rodzeństwo w częściach równych.
Jeżeli jedno z rodziców nie dożyło otwarcia spadku, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada po połowie drugiemu z rodziców i rodzeństwu spadkodawcy. Jeżeli do spadku powołani są obok małżonka tylko rodzice albo tylko rodzeństwo, dziedziczą oni w częściach równych to, co przypada łącznie dla rodziców i rodzeństwa. W sytuacji gdy którekolwiek z rodzeństwa spadkodawcy nie dożyło otwarcia spadku, pozostawiając zstępnych, udział spadkowy, który by mu przypadał, przypada jego zstępnym. Podział tego udziału następuje według zasad, które dotyczą podziału między dalszych zstępnych spadkodawcy, np. w sytuacji, gdy bratu spadkodawcy przypadałaby 1/6 spadku, a nie dożył on otwarcia spadku, pozostawiając dwoje dzieci, to każde z nich będzie dziedziczyło po 1/12 spadku.
III grupa – małżonek
W braku zstępnych, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa spadkodawcy cały spadek przypada jego małżonkowi (trzecia grupa).
IV grupa – rodzice, rodzeństwo i zstępni rodzeństwa
W braku zstępnych i małżonka spadkodawcy cały spadek przypada jego rodzicom, rodzeństwu i zstępnym rodzeństwa (czwarta grupa). W tej sytuacji ich udziały oblicza się według zasad wskazanych dla grupy drugiej dziedziczenia ustawowego.
V grupa – gmina i Skarb Państwa
W braku małżonka spadkodawcy i krewnych powołanych do dziedziczenia z ustawy, spadek przypada gminie ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy jako spadkobiercy ustawowemu. Jeżeli miejsca ostatniego zamieszkania spadkodawcy w Polsce nie da się ustalić lub ostatnie miejsce zamieszkania spadkodawcy znajdowało się za granicą, spadek przypada Skarbowi Państwa jako spadkobiercy ustawowemu. Gmina i Skarb Państwa należą do piątej i ostatniej grupy dziedziców ustawowych.










Dziedziczenie testamentowe
Do dziedziczenia testamentowego dochodzi na wypadek rozporządzenia przez spadkodawcę swoim majątkiem przez sporządzenie testamentu, jeśli spadkobiercy tam powołani żyją oraz chcą i mogą dziedziczyć. Testament to czynność jednostronna, nieskierowana do określonego adresata, o charakterze osobistym, dokonana w formie szczególnej, odwołalna, zawierająca rozrządzenia spadkodawcy dokonane na wypadek śmierci. Dla spisania testamentu ustawa wymaga zachowania określonej formy. Jej niedochowanie prowadzi do jego nieważności i wówczas wchodzą w grę zasady dziedziczenia ustawowego. Jeśli testament odpowiada przewidzianym w prawie wymogom, wtedy dochodzi do dziedziczenia testamentowego, które wyłącza reguły określone w kodeksie cywilnym. Spadkobiercami testamentowymi spadkodawca może uczynić dowolne osoby fizyczne lub prawne w różnorodnych konfiguracjach. Z osobami tymi nie muszą go nawet łączyć więzy krwi.

Kto może dziedziczyć
Osoba fizyczna, co do zasady, zdolność do dziedziczenia nabywa od chwili swojego urodzenia. Aby stać się spadkobiercą, osoba fizyczna musi żyć w chwili otwarcia spadku. Nie będzie więc dziedziczyła osoba, która zmarła przed spadkodawcą, równocześnie z nim lub też w chwili otwarcia spadku jeszcze się nie urodziła. W drodze wyjątku przewidziano jednak możliwość dziedziczenia przez dziecko, które w chwili otwarcia spadku było już poczęte, a jeszcze nie urodzone. Zdolność dziedziczenia takiego dziecka jest warunkowa, mianowicie aby nabyć spadek, musi urodzić się żywe.
Osoba prawna może być spadkobiercą tylko wtedy, gdy istnieje w chwili otwarcia spadku. Osoba prawna nabywa osobowość z chwilą wpisu do rejestru, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej. Wymaganie istnienia zatem należy rozumieć w ten sposób, że w chwili otwarcia spadku osoba prawna jest wpisana do odpowiedniego rejestru lub też jeszcze z niego nie została wykreślona. Nie będzie zatem dziedziczyła osoba prawna, która została wykreślona z rejestru w dacie śmierci spadkodawcy. Wyjątek w tym zakresie przewidziano w przypadku fundacji ustanowionej w testamencie, której zdolność dziedziczenia zależy od wpisania jej do rejestru w ciągu dwóch lat od ogłoszenia testamentu.

WARTO ZAPAMIĘTAĆ
Małżonek rozwiedziony nie będzie dziedziczył w ramach dziedziczenia ustawowego. To samo dotyczy małżonka, który pozostawał ze zmarłym w separacji. Jeżeli w momencie śmierci spadkodawcy toczyło się postępowanie rozwodowe lub o separację, ale rozwodu lub separacji jeszcze nie orzeczono, to ulega ono umorzeniu i, co do zasady, małżonek będzie na mocy ustawy dziedziczył. W niektórych przypadkach może jednak zostać wyłączony od dziedziczenia, tzn. wtedy, gdy spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z winy współmałżonka, a żądanie to było uzasadnione. W takiej sytuacji wyłączenie małżonka od dziedziczenia następuje na mocy orzeczenia sądu.

WARTO ZAPAMIĘTAĆ
Poza dyspozycjami majątkowymi testament może zawierać także postanowienia o charakterze niemajątkowym, takie jak niektóre polecenia lub ustanowienie wykonawcy testamentu.

Arkadiusz Koper

Podstawa prawna
* Art. 922–1087 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).