To ogół przewidzianych przepisami prawa ujemnych konsekwencji osobistych i majątkowych ponoszonych przez pracownika z powodu niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków pracowniczych. Przez pojęcie „odpowiedzialność pracownicza” należy rozumieć odpowiedzialność uregulowaną w kodeksie pracy, choć pracownik może ponosić także inny rodzaj odpowiedzialności, np. karną lub cywilną.
Odpowiedzialności pracowniczej wynikającej z kodeksu pracy podlegają osoby zatrudnione na podstawie umowy o pracę, powołania, mianowania, wyboru oraz spółdzielczej umowy o pracę. W tym zakresie bez znaczenia pozostaje podstawa nawiązania tych stosunków. Powstaje ona w relacji pracownik (ponoszący odpowiedzialność) – pracodawca (egzekwujący odpowiedzialność).

Zakres obowiązków pracowniczych, których niewykonanie lub nienależyte wykonanie rodzi ujemne konsekwencje dla pracownika, określają przepisy prawa pracy oraz treść stosunku pracy łączącego go z pracodawcą, a ponadto polecenia przełożonych wydawane w związku z wykonywaną przez niego pracą.

Rodzaje odpowiedzialności

Odpowiedzialność pracownicza nie ma jednolitego charakteru, toteż pracodawca może egzekwować ją na różnych płaszczyznach i nakładać na pracowników różnego rodzaju kary. W zasadzie jednak pracownik może być pociągnięty do:

  • odpowiedzialności porządkowej, gdy narusza obowiązki związane z przestrzeganiem porządku i ustaloną organizacją pracy (art. 108–113 k.p.).

Odpowiedzialność porządkowa to ogół sankcji nakładanych na pracownika w związku z nieprzestrzeganiem ustalonej organizacji i porządku w procesie pracy, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przepisów przeciwpożarowych, a także innych obowiązków o charakterze porządkowym. W ramach tej odpowiedzialności pracodawca ma prawo ukarać każdego pracownika, który na karę zasłużył. Środki, jakimi może się on posłużyć, określa kodeks pracy, który zakreśla również granice jego kompetencji w zakresie dyscyplinowania pracowników. Rodzaje kar porządkowych: upomnienie, nagana, kara pieniężna.

  • odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną pracodawcy na zasadach ogólnych; dla jej powstania nie ma potrzeby zawierania dodatkowej umowy o odpowiedzialności, gdyż wynika ona wprost z przepisów prawa i ponosi ją każdy pracownik, który wskutek niewykonania lub nienależytego wykonania wyrządzi pracodawcy szkodę. Odpowiedzialność tę można ponosić z winy nieumyślnej lub umyślnej;
  • odpowiedzialność za mienie powierzone z obowiązkiem zwrotu lub wyliczenia; stanowi ona surowszy rodzaj odpowiedzialności, spoczywającej na pracowniku, który będąc zobowiązanym do pieczy nad mieniem powierzonym, nie zwrócił go lub nie rozliczył się z niego przed pracodawcą. Dla powstania tej odpowiedzialności konieczne jest spełnienie dodatkowej przesłanki, którą jest prawidłowe powierzenie mienia. Odpowiedzialność tę można podzielić na indywidualną odpowiedzialność za mienie powierzone oraz współodpowiedzialność za mienie powierzone, gdy pieczę nad nim sprawuje wspólnie kilku pracowników;
  • odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną osobie trzeciej – dotyczy szczególnej sytuacji, z udziałem poszkodowanej osoby trzeciej. W ramach tej odpowiedzialności obowiązek naprawienia szkody wyrządzonej przez pracownika spoczywa bezpośrednio na pracodawcy, a dopiero w drodze regresu pracodawca może zażądać rekompensaty od pracownika.
Zasady egzekwowania odpowiedzialności
Rodzaj odpowiedzialności W jakich granicach odpowiada pracownik Jakiego odszkodowania maksymalnie może żądać pracodawca Na kim spoczywa ciężar dowodu
odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną pracodawcy z winy nieumyślnej za rzeczywiste straty w wysokości trzykrotnego wynagrodzenia pracownika z dnia wyrządzenia szkody na pracodawcy
odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną pracodawcy z winy umyślnej za rzeczywiste straty i utracone korzyści (pełna odpowiedzialność) nieokreślone, w zależności od rozmiarów szkody na pracodawcy
odpowiedzialność za mienie powierzone za rzeczywiste straty i utracone korzyści (pełna odpowiedzialność) nieokreślone, w zależności od rozmiarów szkody na pracowniku

Funkcje odpowiedzialności

W zależności od rodzaju odpowiedzialności pracowniczej, pełni ona funkcję prewencyjno- wychowawczą, represyjną lub kompensacyjną.

Odpowiedzialność pracownicza
Rodzaj odpowiedzialności Funkcje, jakie pełni Cele, którym służy
Odpowiedzialność porządkowa funkcja prewencyjno-wychowawcza mobilizuje pracowników do przestrzegania ustalonego porządku i dyscypliny pracy oraz przestrzega przed konsekwencjami nieprzestrzegania obowiązków pracowniczych
funkcja represyjna polega na ukaraniu pracownika i może być dodatkowo wzmocniona odpowiedzialnością majątkową, jeśli wskutek naruszenia obowiązków pracownik wyrządził pracodawcy szkodę, czy nawet odpowiedzialnością karną
Odpowiedzialność majątkowa funkcja prewencyjno-wychowawcza mobilizuje do dbałości o mienie pracodawcy, stoi na straży zapobiegania szkodom oraz uświadamia o ewentualnych negatywnych konsekwencjach majątkowych w razie wyrządzenia szkody
funkcja represyjna stanowi określoną dolegliwość finansową, która może być dodatkowo wzmocniona karą porządkową, dyscyplinarną czy nawet odpowiedzialnością karną
funkcja kompensacyjna pozwala na pokrycie skutków szkody przez pracownika w formie zapłaty stosownego odszkodowania

Odpowiedzialność dyscyplinarna

Odpowiedzialność pracowniczą można uzupełnić o szczególny rodzaj odpowiedzialności o charakterze porządkowym, zwanej odpowiedzialnością dyscyplinarną, przewidzianej w pragmatykach służbowych dla wielu grup zawodowych.

WARTO ZAPAMIĘTAĆ
Kary dyscyplinarne (z reguły poza upomnieniem czy naganą) są dla pracowników dużo dotkliwsze niż kodeksowe kary porządkowe, gdyż albo uniemożliwiają awans zawodowy lub płacowy, albo też ograniczają wykonywanie danego zawodu lub nawet eliminują z danej grupy zawodowej.

Odpowiedzialność dyscyplinarną ponoszą m.in.: architekt, inżynier budownictwa, urbanista, prokurator, funkcjonariusz straży granicznej, funkcjonariusz straży celnej, funkcjonariusz służby więziennej, sędzia, referendarz sądowy, funkcjonariusz policji, biegły rewident, urzędnik państwowy mianowany, pracownik samorządowy mianowany, kurator zawodowy, nauczyciel akademicki, nauczyciel mianowany i dyplomowany, urzędnik służby cywilnej, pracownik służby cywilnej, radca prawny i aplikant radcowski, adwokat i aplikant adwokacki, komornik sądowy, notariusz i lekarz. Zasady postępowania dyscyplinarnego:

  • - problematyka odpowiedzialności dyscyplinarnej jest niezwykle obszerna, a jej źródła znajdują się w licznych pragmatykach służbowych,
  • - procedury postępowania w sprawach dyscyplinarnych poszczególnych grup zawodowych są zasadniczo podobne,
  • - charakterystyczne dla odpowiedzialności dyscyplinarnej jest to, że o sankcjach orzekają specjalnie do tego powołane organy, które wymierzają sprawiedliwość poza strukturami sądownictwa powszechnego,
  • - nazewnictwo tych organów jest bardzo różne, ale na ogół występują one pod postacią właściwych dla danego zawodu izb, komisji oraz sądów dyscyplinarnych,
  • - postępowanie przed tymi organami jest na ogół dwuinstancyjne,
  • - rozstrzygnięcia podejmowane przez tego rodzaju organy z reguły podlegają kontroli sądownictwa powszechnego.
Różnice pomiędzy odpowiedzialnością dyscyplinarną a kodeksową odpowiedzialnością porządkową
Odmienny jest tryb stosowania kar dyscyplinarnych (dwuinstancyjne komisje dyscyplinarne), gdzie o sankcjach orzekają specjalnie do tego powołane organy (komisje, sądy dyscyplinarne itp.) Kary porządkowe nakłada na pracownika pracodawca
Zdecydowanie obszerniejszy i zróżnicowany dla poszczególnych grup zawodowych katalog kar dyscyplinarnych, z których warto wymienić choćby: – wyznaczenie na niższe stanowisko służbowe – obniżenie stopnia w służbach mundurowych – wydalenie ze służby – pozbawienie prawa prowadzenia kancelarii w zawodach prawniczych – zawieszenie w czynnościach zawodowych – zwolnienie z pracy – zakaz zajmowania wyższych stanowisk – pozbawienie prawa do awansu Występują trzy rodzaje kar porządkowych: – upomnienie – nagana – kara pieniężna
Danuta Klucz

Podstawa prawna

  • Ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 1998 r. nr 21, poz. 94 z późn. zm.).
  • Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 4 października 1974 r. w sprawie wspólnej odpowiedzialności materialnej pracowników za powierzone mienie (t.j. Dz.U. z 1996 r. nr 143, poz. 663).
  • Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 10 października 1975 r. w sprawie warunków odpowiedzialności materialnej pracowników za szkodę w powierzonym mieniu (t.j. Dz.U. z 1996 r. nr 143, poz. 662).
  • Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o samorządach zawodowych architektów, inżynierów budownictwa oraz urbanistów (Dz.U. z 2001 r. nr 5, poz. 42 z późn. zm.).
  • Ustawa z dnia 20 czerwca 1985 r. o prokuraturze (t.j. Dz.U. z 2002 r. nr 21, poz. 206 z późn. zm.).
  • Ustawa z dnia 12 października 1990 r. o Straży Granicznej (t.j. Dz.U. z 2002 r. nr 171, poz. 1399 z późn. zm.).
  • Ustawa z dnia 26 kwietnia 1996 r. o Służbie Więziennej (t.j. Dz.U. z 2002 r. nr 207, poz. 1761 z późn. zm.).
  • Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz.U. nr 98, poz. 1070 z późn. zm.).
  • Ustawa z dnia 6 kwietnia 1990 r. o Policji (t.j. Dz.U. z 2002 r. nr 7, poz. 58 z późn. zm.).
  • Ustawa z dnia 13 października 1994 r. o biegłych rewidentach i ich samorządzie (t.j. Dz.U. z 2001 r. nr 31, poz. 359 z późn. zm.).
  • Ustawa z dnia 16 września 1982 r. o pracownikach urzędów państwowych (t.j. Dz.U. z 2001 r. nr 86, poz. 953 z późn. zm.).
  • Ustawa z dnia 22 marca 1990 r. o pracownikach samorządowych (t.j. Dz.U. z 2001 r. nr 142, poz. 1593 z późn. zm.).
  • Ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. o kuratorach sądowych (Dz.U. nr 98, poz. 1071 z późn. zm.).
  • Ustawa z dnia 24 lipca 1999 r. o Służbie Celnej (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 156, poz. 1641 z późn. zm.).
  • Ustawa z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (Dz.U. nr 65, poz. 385 z późn. zm.).
  • Ustawa z dnia 26 stycznia 1982 r. – Karta Nauczyciela (t.j. Dz.U. z 2003 r. nr 118, poz. 1112 z późn. zm.).
  • Ustawa z dnia 18 grudnia 1998 r. o służbie cywilnej (Dz.U. z 1999 r. nr 49, poz. 483 z późn. zm.).
  • Ustawa z dnia 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (t.j. Dz.U. z 2002 r. nr 123, poz. 1059 z późn. zm.).
  • Ustawa z dnia 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (t.j. Dz.U. z 2002 r. nr 123, poz. 1058 z późn. zm.).
  • Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (Dz.U. nr 133, poz. 882 z późn. zm.).
  • Ustawa z dnia 14 lutego 1991 r. – Prawo o notariacie (t.j. Dz.U. z 2002 r. nr 42, poz. 369 z późn. zm.).