Odszkodowanie to świadczenie mające na celu wyrównanie uszczerbku, jakiego doznała osoba na skutek tego, że jej prawnie chronione dobra i interesy zostały naruszone. W polskim ustawodawstwie i orzecznictwie pojęcie „odszkodowania” zwykło się łączyć z naprawieniem uszczerbku majątkowego, natomiast naprawienie uszczerbku niemajątkowego określone jest mianem zadośćuczynienia za krzywdę.
Szkoda
Terminem „szkoda” jest określany uszczerbek w dobrach prawnie chronionych (majątek, cześć, zdrowie itd.), przy czym szkoda musi wynikać ze zdarzenia, z którym ustawa łączy obowiązek jej naprawienia.
Przesłanki i zasady odpowiedzialności odszkodowawczej
Wystąpienie odpowiedzialności odszkodowawczej wymaga spełnienia następujących przesłanek:
* musi wystąpić szkoda,
* szkoda musi wynikać ze zdarzenia, z którym ustawa wiąże obowiązek jej naprawienia,
* pomiędzy zdarzeniem, z którym ustawa wiąże obowiązek naprawienia szkody, a szkodą musi zachodzić zależność określana jako adekwatny związek przyczynowy.
Podstawowe zasady odpowiedzialności odszkodowawczej wyróżniane w polskim prawie cywilnym to:
* zasada winy,
* zasada ryzyka,
* zasada słuszności.
Zasada winy jest podstawową zasadą odpowiedzialności odszkodowawczej w systemach prawnych wywodzących się z tradycji prawa rzymskiego (w tym polskim), co dotyczy zarówno odpowiedzialności kontraktowej, jak i deliktowej. Zgodnie z zasadą winy do naprawienia szkody zobowiązany jest jedynie ten podmiot, który wyrządził szkodę w sposób zawiniony, tj. w sposób oceniany ujemnie z punktu widzenia zasad obowiązującego systemu prawnego. Zasada ryzyka, oderwana od przesłanki winy, ma liczne zastosowanie w prawie polskim (np. odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady rzeczy w umowie sprzedaży, dostawy, umowie o dzieło). Zwolnienie z odpowiedzialności na zasadzie ryzyka ma miejsce w przypadku np. działania siły wyższej. W ściśle określonych przypadkach ustawodawca zezwala na zasądzenie odszkodowania na podstawie tzw. zasady słuszności, a używając terminologii kodeksu cywilnego – na podstawie zasad współżycia społecznego.
Ustalenie rozmiaru szkody
Zakres obowiązku odszkodowawczego zależy przede wszystkim od ustalenia rozmiaru szkody, uwzględnionej na podstawie przepisów regulujących odpowiedzialność odszkodowawczą. Co do zasady, odszkodowanie nie powinno przekraczać wysokości szkody, ale nie powinno być również od niej niższe.
Przyczynienie się poszkodowanego
Jeżeli poszkodowany przyczynił się do powstania lub zwiększenia szkody, obowiązek jej naprawienia ulega odpowiedniemu zmniejszeniu stosownie do okoliczności, a zwłaszcza do stopnia winy obu stron. O przyczynieniu można mówić, gdy w świetle koncepcji adekwatnego związku przyczynowego zachowanie się poszkodowanego może być uznane za jeden z elementów prowadzących do powstania szkody. Zmniejszenie odszkodowania następuje z reguły w odpowiednim stosunku procentowym.
Zaliczenie uzyskanych korzyści majątkowych
Jeśli określone zdarzenie wywołuje zarówno uszczerbek, jak i korzyść dla poszkodowanego, przy ustalaniu wysokości odszkodowania dokonuje się kompensaty obu tych pozycji (zasada compensatio lucri cum damno). Powyższa zasada jest często stosowana do odszkodowań wypłacanych poszkodowanym w wypadkach komunikacyjnych w związku z odszkodowaniami z tytułu ubezpieczenia.
Umowne modyfikacje zasady pełnego odszkodowania
Ograniczenie zasady pełnego odszkodowania może wynikać z woli stron, przy czym może ono iść w dwóch kierunkach: ograniczenia zakresu szkody, którą zobowiązany ma naprawić oraz ograniczenia wysokości odszkodowania. Możliwe jest również rozszerzenie rozmiaru odpowiedzialności odszkodowawczej ponad zakres przewidziany w przepisach kodeksu cywilnego. Wszystkie tego typu umowne klauzule podlegają ocenie z punktu widzenia zgodności z ustawą i zasadami współżycia społecznego.
Sądowe miarkowanie odszkodowania
W stosunkach między osobami fizycznymi zakres obowiązku naprawienia szkody może być stosownie do okoliczności ograniczony, jeżeli ze względu na stan majątkowy poszkodowanego lub osoby odpowiedzialnej za szkodę wymagają takiego ograniczenia zasady współżycia społecznego.
Powyższe ograniczenie obowiązku naprawienia szkody ma zastosowanie do odpowiedzialności z tytułu czynów niedozwolonych i nie powinno być rozszerzane na pozostałe przypadki odpowiedzialności odszkodowawczej.
Rodzaje odszkodowania
Naprawienie szkody powinno nastąpić według wyboru poszkodowanego:
* bądź przez przywrócenie stanu poprzedniego (restytucja naturalna),
* bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pieniężnej (restytucja pieniężna).
Gdyby przywrócenie stanu poprzedniego było niemożliwe (np. zniszczenie rzeczy) lub pociągało za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty, roszczenie poszkodowanego ogranicza się do odszkodowania pieniężnego.
Ciężar dowodu co do istnienia i wysokości szkody
Zgodnie z ogólną zasadą rozkładu ciężaru dowodu, ciężar udowodnienia i istnienia szkody spoczywa na poszkodowanym. Jeżeli jednak w sprawie o naprawienie szkody sąd uzna, że ścisłe udowodnienie wysokości żądania jest niemożliwe lub nader utrudnione, może w wyroku zasądzić odpowiednią sumę według swej oceny opartej na rozważeniu wszystkich okoliczności sprawy. Uznanie sędziowskie nie może dotyczyć samego faktu wystąpienia szkody, który powinien zostać udowodniony przez poszkodowanego na ogólnych zasadach.
W wyniku wypadku drogowego spowodowanego przez Wojciecha B. uległ zniszczeniu jego samochód dostawczy. Był on zmuszony do wynajęcia pojazdu zastępczego do czasu wypłaty odszkodowania przez towarzystwo, w którym auto było ubezpieczone. Po miesiącu towarzystwo wypłaciło powodowi 7980 zł, a następnie poinformowało, że koszty wynajmu pojazdu zostaną uregulowane po przedłożeniu stosownych dowodów. Za wynajem samochodu powód uiścił 12 985 zł i 9310 zł. Sąd uznał, że obie te sumy i kwotę 901,64 zł z tytułu pozostałości wraku samochodowego zobowiązane było pokryć towarzystwo ubezpieczeń na podstawie art. 822 k.c. w związku z art. 361 k.c. Na skutek apelacji Wojciecha B. Sąd Okręgowy w B. wydał wyrok, w którym obniżył zasądzoną kwotę do 901,64 zł, oddalając powództwo i apelację w pozostałej części. Wojciech B. zaskarżył ten wyrok. SN stwierdził, że odszkodowanie powinno przywrócić w majątku poszkodowanego stan rzeczy naruszony zdarzeniem wyrządzającym szkodę, nie może ono jednak przewyższać wysokości faktycznie poniesionej szkody. Utrata możliwości korzystania z rzeczy wskutek jej zniszczenia stanowi szkodę majątkową. Jeżeli poszkodowany poniósł koszty konieczne na wynajem pojazdu zastępczego, to mieszczą się one w granicach skutków szkodowych podlegających wyrównaniu. SN uchylił zaskarżony wyrok w części oddalającej powództwo o zapłatę 22 295 zł (wyrok SN z 8 września 2004 r., sygn. akt IV CK 672/03).
Podstawa prawna
* Art. 316 i 322 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zm.).
* Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).