Dziedziczenie ustawowe występuje wtedy, gdy spadkodawca nie zostawił testamentu, albo gdy testament nie reguluje losów całości majątku spadkodawcy. Sytuacja ta ma miejsce również wówczas, gdy spadkobiercy nie mogą lub nie chcą dziedziczyć (odrzucili spadek lub zostali uznani za niegodnych dziedziczenia). Kolejność osób uprawnionych do majątku z mocy ustawy określa się w zależności od stopnia pokrewieństwa.
Od 28 czerwca 2009r. rozszerzył się krąg spadkobierców ustawowych dziedziczących po spadkobiercy, który nie rozporządził w testamencie majątkiem na wypadek śmierci. Do spadku zostaną dopuszczeni dziadkowie i pasierbowie, a rodzice uzyskają większy udział w masie spadkowej po bezdzietnym spadkodawcy kosztem jego rodzeństwa. Samotna matka po swoim bezdzietnym dziecku otrzyma połowę spadku dziedzicząc w zbiegu z jego małżonkiem wówczas gdy ojcostwo biologicznego ojca dziecka nie zostało ustalone.
Rozszerzenie kręgu spadkobierców ustawowych spowodowało ograniczenie możliwości dziedziczenia przez gminę właściwą dla ostatniego miejsca zamieszkania spadkobiercy oraz przez Skarb Państwa wówczas gdy spadkodawca miał ostatnie miejsce zamieszkania za granicą
Spadek dla dziadków
W kręgu spadkobierców ustawowych znaleźli się dziadkowie zarówno ze strony ojca jak i matki oraz ich zstępni czyli ciotki , wujowie i stryjowie zmarłego .Dziadkowie dziedziczą jednak tylko wówczas gdyby nie pozostawił on małżonka i bliższych krewnych: dzieci, wnuków, rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa, którzy chcieliby i mogliby po nim dziedziczyć. Ich udziały są jednakowe i nie ma znaczenia czy pozostają w związku małżeńskim.
Umieszczenia dziadków w kręgu spadkobierców ustawowych kilkakrotnie domagał się Rzecznik Praw Obywatelskich i nawet w tej sprawie występował trzykrotnie do Ministra Sprawiedliwości. twierdził, że zbyt wąski krąg spadkobierców nie uwzględnia dobra rodziny wówczas gdy do spadku dochodzi gmina lub Skarb Państwa przed stosunkowo bliskimi członkami rodziny zmarłego. Jako przykład podawał sytuację gdy w trakcie tragicznego wypadku giną rodzice, a wkrótce potem na skutek obrażeń poniesionych w tym samym wypadku umiera ich jedyne małoletnie dziecko. Cały majątek po tej rodzinie zamiast żyjących jeszcze dziadków dziedziczy gmina, która w dodatku nie może odrzucić spadku.
Nowela rozszerzyła krąg spadkobierców ustawowych również na zstępnych dziadków na zasadzie ograniczonej reprezentacji. Gdyby któreś z dziadków nie dożyło otwarcia spadku, to wówczas jego udział w częściach równych dziedziczą dzieci tego dziadka., które faktycznie są stryjami, wujami i ciotkami zmarłego. Gdyby jednak któreś z dzieci zmarło przed nim, to wówczas udział dziedziczą w równych częściach jego dzieci.
Z kolei w razie zstępnych twego dziadka, który zmarł przed wnukiem udział spadkowy, który by mu przypadał nabędą pozostali dziadkowie w częściach równych.
Natomiast ustawodawca nie przyznał żadnych dodatkowych uprawnień babci spadkodawcy wówczas gdy tylko jest znana ona a ojcostwo biologicznego rodzica nie zostało ustalone. Ustawodawca uzasadnił to tym, że matka konkuruje z małżonkiem spadkodawcy, a przyznanie podwójnego udziału samotnej babce stawiałoby ją w sposób nieuzasadniony w pozycji uprzywilejowanej w stosunku do innych dziadków..
Pasierbowie konkurują z gminą
Do kręgu spadkobierców ustawowych zostali zaliczeni również pasierbowie, którzy są dziećmi małżonka spadkodawcy. W razie braku bliższych krewnych będą oni mieli większe prawo do spadku niż gmina lub Skarb Państwa. Gdyby zmarły nie pozostawił małżonka i krewnych, powołanych do dziedziczenia z ustawy, to spadek przypada w częściach równych tym dzieciom małżonka spadkodawcy, których żadne z rodziców nie dożyło otwarcia spadku.
Dopuszczenie pasierbów do dziedziczenia ustawodawca uzasadnił tym, że po ślubie biologicznego rodzica pasierbów z przyszłym spadkodawcom , czyli ich macochą albo ojczymem powstają więzi rodzinne, a biologiczny rodzic dzieci przyczynił się do powstania majątku wchodzącego później do masy spadkowej po jego małżonku.
W dodatku na gruncie prawa rodzinnego macocha i ojczym mogą występować z roszczeniem alimentacyjnym do swoich pasierbów gdy przyczynili się do ich wychowania i utrzymania oraz g razem z jego rodzicami. gdy odpowiada to zasadom współżycia społecznego.
Więcej uprawnień dla rodziców
Zwiększą się uprawnienia rodziców kosztem rodzeństwa spadkodawcy. Gdyby zmarły nie pozostawił dzieci lub wnuków, to wówczas spadek z mocy ustawy odziedziczą razem z wdowcem lub wdową. Rodzice dostaną wówczas połowę spadku, czyli każdy z nich obejmie jego jedną czwartą .Gdyby zmarły nie zostawił małżonka i dzieci, to wówczas cały spadek będą dziedziczyli jego rodzice w częściach równych .Dopiero wówczas gdyby jedno z nich zmarło przed spadkodawcą, to udział spadkowy, który przypadałby mu obejmie rodzeństwo zmarłego, które będzie dziedziczyło w częściach równych.
Kolejność dziedziczenia
Najbliżsi krewni zostają powołani do spadku z mocy ustawy w następującej kolejności:
1.W pierwszej kolejności dzieci i małżonek spadkodawcy
2. Małżonek spadkodawcy, dzieci i wnuki spadkodawcy ( gdy dziecko nie dożyło otwarcia spadku udział po nim obejmują jego zstępni)
3. Małżonek i rodzice spadkodawcy ( gdy nie ma dzieci i wnuków)
4. Rodzice spadkodawcy( gdy nie ma małżonka, dzieci i wnuków)
5. Jeden rodzic i rodzeństwo spadkodawcy( gdy nie ma małżonka, dzieci i wnuków, a drugi rodzic nie żyje))
6. Dziadkowie ( gdy nie ma innych bliższych krewnych)_
7. Pasierbowie( gdy nie żyją nawet dziadkowie spadkodawcy)_
8. Gmina lub Skarb państwa( gdy nie ma nawet pasierbów)
Tak było:
• gdy spadkodawca nie pozostawił dzieci i wnuków to dziedziczyli : małżonek, rodzice i rodzeństwo( zstępni rodzeństwa)
• dziadkowie nie mieli prawa do dziedziczenia z mocy ustawy
• pasierbowie nie byli w kręgu spadkobierców ustawowych
• w razie braku dzieci, wnuków, małżonka , rodziców, rodzeństwa i zstępnych rodzeństwa dziedziczy gmina
Tak jest:
• gdy spadkodawca nie pozostawił dzieci i wnuków to dziedziczy : małżonek i rodzice
• rodzeństwo dziedziczy dopiero wówczas gdy jeden z powołanych do spadku dziadków nie żyje
• gdy spadkodawca nie pozostawił dzieci i wnuków, małżonka , rodziców i rodzeństwa( zstępnych rodzeństwa), to dziedziczą dziadkowie
• w razie braku dziadków dziedziczą pasierbowie
• gmina i Skarb Państwa mogą być powołani do spadku dopiero wówczas gdy zmarły nie pozostawił nawet pasierbów uprawnionych do dziedziczenia
Podstawa prawna:
• ustawa z 2 kwietnia 2009 r o zmianie ustawy kodeks cywilny ( Dz.U. nr 79, poz.662).