Jest to świadczenie mające na celu dostarczenie środków utrzymania m.in. z powodu niezdolności do pracy zarobkowej, utraty żywiciela rodziny. Można wyróżnić rentę z tytułu niezdolności do pracy, szkoleniową, rodzinną, socjalną. Otrzymanie każdej z nich zależy od spełnienia określonych przepisami warunków.
Renta z tytułu niezdolności do pracy
Renta z tytułu niezdolności do pracy to świadczenie z ubezpieczenia społecznego wypłacane przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych przysługujące osobie, która całkowicie lub częściowo utraciła zdolność do pracy zarobkowej z powodu naruszenia sprawności organizmu i nie rokuje odzyskania zdolności do pracy po przekwalifikowaniu.
Podstawowym warunkiem otrzymania renty z tytułu niezdolności do pracy jest stwierdzenie niezdolności do pracy. Oceny niezdolności do pracy dokonuje w formie orzeczenia lekarz orzecznik ZUS albo komisja lekarska. Od 1 listopada 2005 r. niezdolność do pracy może być orzeczona tylko na czas określony i w związku z tym od tej daty może być przyznana tylko renta okresowa na czas wskazany w decyzji ZUS. Wcześniej przyznawane były również renty stałe, gdy niezdolność do pracy została uznana za trwałą.
Do przyznania renty uprawnia powstanie niezdolności do pracy w określonych w ustawie o emeryturach i rentach z FUS okresach, m.in. w okresie podlegania ubezpieczeniu, pobierania zasiłku macierzyńskiego, wynagrodzenia za czas niezdolności do pracy wypłacanego na podstawie przepisów kodeksu pracy, zasiłku chorobowego, zasiłku dla bezrobotnych albo w ciągu 18 miesięcy od ustania tych okresów.
Spełnienia warunku powstania niezdolności w określonym czasie nie wymaga się od ubezpieczonego, który udowodnił okres składkowy i nieskładkowy wynoszący co najmniej 20 lat dla kobiety lub 25 lat dla mężczyzny oraz jest całkowicie niezdolny do pracy.
Przyznanie renty uzależnione jest również od udowodnienia okresów składkowych i nieskładkowych. Ich długość zależy od wieku osoby starającej się o rentę, w którym powstała niezdolność do pracy. Okresy nieskładkowe uwzględnia się w wymiarze nie wyższym niż jedna trzecia okresów składkowych. Okres składkowy i nieskładkowy musi wynosić łącznie co najmniej:
* 1 rok – jeżeli niezdolność do pracy powstała przed ukończeniem 20 lat,
* 2 lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 20 do 22 lat,
* 3 lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 22 do 25 lat,
* 4 lata – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 25 do 30 lat,
* 5 lat – jeżeli niezdolność do pracy powstała w wieku powyżej 30 lat.
Jeżeli niezdolność do pracy powstała po ukończeniu 30 lat, wymagany okres 5 lat powinien przypadać w ciągu ostatniego dziesięciolecia przed zgłoszeniem wniosku o rentę lub przed dniem powstania niezdolności do pracy. Do tego dziesięcioletniego okresu nie wlicza się okresów pobierania renty z tytułu niezdolności do pracy, renty szkoleniowej lub renty rodzinnej.
Renta inwalidzka
Renta inwalidzka to świadczenie przysługujące osobie, która stała się inwalidą wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej. Obecnie ubezpieczony, który stanie się niezdolny do pracy wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, otrzymuje rentę z tytułu niezdolności do pracy z ubezpieczenia wypadkowego, na podstawie ustawy o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych. Przy ustalaniu prawa do tego świadczenia stosuje się odpowiednio przepisy ustawy o emeryturach i rentach z FUS. Renta z tytułu niezdolności do pracy z ubezpieczenia wypadkowego przysługuje jednak na korzystniejszych warunkach niż dla osób występujących o rentę niezwiązaną z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową. Osoby takie nie muszą udowadniać długości okresu ubezpieczenia wypadkowego ani daty powstania niezdolności do pracy. Staż ubezpieczeniowy (okresy składkowe i nieskładkowe) ma natomiast istotny wpływ na wysokość renty. Zatem aby otrzymać rentę wypadkową, istotne jest stwierdzenie niezdolności do pracy i jej związku z wypadkiem przy pracy lub chorobą zawodową. Okoliczności te ustala w orzeczeniu lekarz orzecznik ZUS albo komisja lekarska – gdy zostanie wniesiony sprzeciw. Na podstawie tego orzeczenia jednostka ZUS wydaje decyzję w sprawie renty z tytułu niezdolności do pracy.
Renta szkoleniowa
Renta szkoleniowa przysługuje ubezpieczonemu, który spełnia warunki wymagane do przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy i uzyska orzeczenie o celowości przekwalifikowania zawodowego ze względu na niezdolność do pracy w dotychczasowym zawodzie. Renta przysługuje przez 6 miesięcy. Okres ten może zostać, na podstawie wniosku starosty, wydłużony na czas niezbędny do przekwalifikowania zawodowego, nie dłużej jednak niż o 30 miesięcy. Okres 6 miesięcy pobierania renty może również zostać skrócony, jeżeli przed upływem tego okresu starosta zawiadomi organ rentowy o braku możliwości przekwalifikowania do innego zawodu albo o tym, że osoba zainteresowana nie poddaje się przekwalifikowaniu zawodowemu.
Wysokości rent są następujące:
1. renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy:
* 24 proc. kwoty bazowej,
* po 1,3 proc. podstawy wymiaru za każdy rok okresów składkowych,
* po 0,7 proc. podstawy wymiaru za każdy rok okresów nieskładkowych,
* po 0,7 proc. podstawy wymiaru za każdy rok okresu brakującego do pełnych 25 lat stażu, przypadających od dnia zgłoszenia wniosku o rentę do dnia ukończenia przez wnioskodawcę 60 lat,
2. renta z tytułu całkowitej niezdolności do pracy i samodzielnej egzystencji – wysokość renty ustalana jest jak wyżej, a ponadto osoba otrzymuje dodatek pielęgnacyjny,
3. renta z tytułu częściowej niezdolności do pracy – 75 proc. renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy,
4. renta szkoleniowa – 75 proc. podstawy wymiaru renty, nie mniej jednak niż najniższa wysokość renty z tytułu częściowej niezdolności do pracy.
Podstawa wymiaru renty – przeciętna podstawa wymiaru składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe lub na ubezpieczenie społeczne ze ściśle określonego okresu. Może być ona ustalona:
* z 10 kolejnych lat kalendarzowych, wybranych z ostatnich 20 lat kalendarzowych poprzedzających bezpośrednio rok, w którym zgłoszono wniosek o świadczenie,
* z 20 lat kalendarzowych, wybranych z całego okresu podlegania ubezpieczeniu, przypadających przed rokiem złożenia wniosku o świadczenie.
Jeżeli okres kolejnych 10 lat kalendarzowych obejmuje również ubezpieczenie za granicą w państwie, z którym Polskę łączy umowa międzynarodowa w dziedzinie ubezpieczeń społecznych, albo w państwie członkowskim UE/EOG lub Szwajcarii, podstawa wymiaru może być ustalona z wyłączeniem pełnych lat kalendarzowych ubezpieczenia za granicą.
Podstawa wymiaru renty z tytułu niezdolności do pracy może być ustalona z faktycznego okresu podlegania ubezpieczeniu, jeśli osoba zainteresowana nie może udowodnić wynagrodzenia z 10 kolejnych lat, gdyż:
* stała się niezdolna do pracy w wieku do 30 lat,
* pełniła zastępczą służbę wojskową, odbywała czynną służbę wojskową albo korzystała z urlopu wychowawczego.
Podstawy wymiaru renty nie ustala się, jeżeli osoba zainteresowana nie pozostawała w ubezpieczeniu co najmniej przez rok kalendarzowy.
Jeżeli podstawy wymiaru renty nie można ustalić, świadczenie przyznawane jest w wysokości najniższej zagwarantowanej przez przepisy.
Renta rodzinna
Renta rodzinna to świadczenie przysługujące z ubezpieczenia rentowego członkom rodziny osoby, która w chwili śmierci miała ustalone prawo do emerytury lub renty z tytułu niezdolności do pracy albo spełniała warunki wymagane do uzyskania jednego z tych świadczeń, pobierała zasiłek przedemerytalny lub świadczenie przedemerytalne, którzy z uwagi na wiek, stan zdrowia lub sytuację rodzinną nie mogą zabezpieczyć sobie środków utrzymania.
Przy ocenie prawa do renty przyjmuje się, że osoba zmarła była całkowicie niezdolna do pracy. Gdy natomiast renta przysługuje po osobie, która w chwili śmierci pobierała zasiłek przedemerytalny lub świadczenie przedemerytalne, przyjmuje się, że spełniała ona warunki do uzyskania renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.
Renta rodzinna może również przysługiwać z ubezpieczenia wypadkowego członkom rodziny ubezpieczonego, który zmarł wskutek wypadku przy pracy lub choroby zawodowej, oraz rencisty uprawionego do renty wypadkowej, który zmarł w takich okolicznościach.
Wdowa i wdowiec niespełniający warunków do otrzymania renty rodzinnej, jeśli nie mają niezbędnych źródeł utrzymania, mają prawo do okresowej renty rodzinnej:
* przez rok od chwili śmierci małżonka,
* w okresie uczestniczenia w zorganizowanym szkoleniu mającym na celu uzyskanie kwalifikacji do wykonywania pracy zarobkowej, nie dłużej jednak niż przez 2 lata od chwili śmierci męża.
Wszystkim uprawnionym członkom rodziny przysługuje jedna łączna renta rodzinna, która w razie konieczności dzielona jest w równych częściach między uprawnionych. Jeżeli do renty rodzinnej uprawniona jest sierota zupełna, przysługuje jej dodatek dla sierot zupełnych. Renta rodzinna wynosi:
* dla jednej osoby uprawnionej – 85 proc. świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu,
* dla dwóch osób uprawnionych – 90 proc. świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu,
* dla trzech i więcej osób uprawnionych – 95 proc. świadczenia, które przysługiwałoby zmarłemu.
Renta socjalna
Renta socjalna jest to świadczenie przyznawane i wypłacane od 1 października 2003 r. przez Zakład Ubezpieczeń Społecznych (w szczególnych przypadkach przez inne organy emerytalno-rentowe, np. KRUS) osobie, która jest pełnoletnia i całkowicie niezdolna do pracy z powodu naruszenia sprawności organizmu, które powstało:
* przed ukończeniem 18. roku życia,
* w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej – przed ukończeniem 25. roku życia,
* w trakcie studiów doktoranckich lub aspirantury naukowej.
Renta socjalna przysługuje zatem wyłącznie osobie, która ma ukończone 18 lat i która jest całkowicie niezdolna do pracy. Za całkowicie niezdolną do pracy uważa się osobę, która utraciła zdolność do wykonywania jakiejkolwiek pracy. Przy ocenie prawa do tej renty nie jest istotne, kiedy powstała całkowita niezdolność do pracy, lecz to, aby niezdolność ta była skutkiem naruszenia sprawności organizmu, powstałego we wskazanych wcześniej okresach.
Renta socjalna jest świadczeniem, którego przyznanie jest uzależnione również od zamieszkania na terytorium RP. Prawo do tej renty przysługuje:
* osobom posiadającym obywatelstwo polskie zamieszkującym i przebywającym na terytorium RP,
* cudzoziemcom zamieszkującym i przebywającym na terytorium RP na podstawie zezwolenia na osiedlenie się, zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego Wspólnot Europejskich, zezwolenia na zamieszkanie na czas oznaczony udzielonego w związku z okolicznościami wskazanymi w ustawie o cudzoziemcach (m.in. z powodu wykonywania pracy, prowadzenia działalności gospodarczej, podjęcia lub kontynuowania studiów), zgody na pobyt tolerowany lub w związku z uzyskaniem w RP statusu uchodźcy,
* obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej lub państw członkowskich Europejskiego Porozumienia o Wolnym Handlu (EFTA) – stron umowy o Europejskim Obszarze Gospodarczym przebywającym na terytorium RP, którzy uzyskali zezwolenie na pobyt,
– jeżeli umowy międzynarodowe nie stanowią inaczej.
Renta socjalna nie przysługuje osobie, która:
* ma ustalone prawo do emerytury, uposażenia w stanie spoczynku, renty z tytułu niezdolności do pracy, świadczenia o charakterze rentowym z instytucji zagranicznej, renty inwalidzkiej, renty strukturalnej, świadczenia przedemerytalnego lub zasiłku przedemerytalnego,
* jest właścicielem lub posiadaczem (samoistnym lub zależnym) nieruchomości rolnej w rozumieniu kodeksu cywilnego o powierzchni użytków rolnych przekraczających 5 ha przeliczeniowych (współwłaścicielowi renta nie przysługuje, gdy ma udział w takiej nieruchomości, który przekracza 5 ha przeliczeniowych),
* jest tymczasowo aresztowana albo odbywa karę pozbawienia wolności,
* ma ustalone prawo do renty rodzinnej (części renty) w wysokości przekraczającej 200 proc. kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.
Prawo do złożenia wniosku o przyznanie renty socjalnej w wysokości 50 proc. kwoty wypłacanej renty socjalnej przysługuje także, po spełnieniu powyższych warunków, osobie odbywającej karę pozbawienia wolności. Renta może być przyznana nie tylko najemcy lokalu mieszkalnego wchodzącego w skład mieszkaniowego zasobu gminy, ale także innych jednostek samorządu terytorialnego albo stanowiącego własność Skarbu Państwa lub państwowych osób prawnych, właścicielowi lokalu mieszkalnego (domku jednorodzinnego), osobie, której przysługuje spółdzielcze prawo do lokalu.
Renta socjalna przyznawana jest w stałej wysokości, wynoszącej 84 proc. kwoty renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. W przypadku gdy osoba ubiegająca się o rentę socjalną jest jednocześnie uprawniona do renty rodzinnej albo jej części, łączna wysokość tych świadczeń nie może przekraczać 200 proc. kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy. Jeśli łączna wysokość renty socjalnej i renty rodzinnej (lub jej części) przekracza kwotę 200 proc. najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy, obniżeniu podlega wysokość renty socjalnej. Kwota obniżonej renty socjalnej nie może być niższa niż 10 proc. kwoty najniższej renty z tytułu całkowitej niezdolności do pracy.
WARTO ZAPAMIĘTAĆ
Jeżeli ubezpieczony nie osiągnął wymienionego okresu składkowego i nieskładkowego, warunek posiadania wymaganego okresu uważa się za spełniony, gdy ubezpieczony został zgłoszony do ubezpieczenia przed ukończeniem 18 lat albo w ciągu 6 miesięcy po ukończeniu nauki w szkole ponadpodstawowej, ponadgimnazjalnej lub w szkole wyższej oraz do dnia powstania niezdolności do pracy miał, bez przerwy lub z przerwami nieprzekraczającymi 6 miesięcy, okresy składkowe i nieskładkowe. Warunku dotyczącego osiągnięcia wymaganych okresów składkowych i nieskładkowych nie musi spełnić ubezpieczony, którego niezdolność do pracy jest spowodowana wypadkiem w drodze do pracy lub z pracy.
PRZYKŁAD
Tomasz G. ma 25 lat. Dopiero rok po zakończenia studiów znalazł pracę i pracował tylko przez rok i 3 miesiące. Tomasz G. uległ wypadkowi, który został zakwalifikowany jako wypadek w drodze do pracy (był nagły, wywołany przyczyną zewnętrzną, nastąpił w drodze do miejsca wykonywania zatrudnienia, droga była najkrótsza i nieprzerwana). Tomasz G. złożył wniosek o rentę z tytułu niezdolności do pracy. Otrzymał orzeczenie o całkowitej niezdolności do pracy. Mimo iż Tomasz G. nie może udowodnić wymaganych okresów składkowych i nieskładkowych (dla osób w wieku 25 lat – 3 lata), otrzyma rentę z tytułu niezdolności do pracy. Od osób, których niezdolność do pracy została spowodowana wypadkiem w drodze do pracy, nie jest wymagane spełnienie warunku dotyczącego okresów składkowych i nieskładkowych.
PRZYKŁAD
Anna K. ma 52 lata. Jej mąż, który niedawno zmarł, miał prawo do zasiłku przedemerytalnego. Anna K. nigdzie nie pracowała i nie pracuje, nie ma też prawa do żadnego świadczenia. Aby uzyskać prawo do renty rodzinnej, wymagane jest spełnienie określonych warunków zarówno od osoby zmarłej, jak i członka jej rodziny. Z uwagi na to, że mąż Anny K. pobierał zasiłek przedemerytalny, a Anna K. w chwili śmierci męża miała ukończone 50 lat, nabędzie prawo do renty rodzinnej.
PRZYKŁAD
Tomasz K. był uprawniony do renty socjalnej. Prawo do tej renty ustało w związku z tymczasowym aresztowaniem. Z uwagi na to, że Tomasz K. jest osobą samotnie gospodarującą, nie posiada innego przychodu, nie ma ustalonego prawa do renty rodzinnej, jest najemcą lokalu mieszkalnego wchodzącego w skład mieszkaniowego zasoby gminy – może złożyć wniosek o przyznanie części renty rodzinnej. Jeśli Tomasz K. zobowiąże się pisemnie, że z kwoty tej renty będzie dokonywał opłat z tytułu czynszu lub innych należności za ten lokal, a w lokalu tym nie przebywają inne osoby, ZUS może mu wypłacać 50 proc. kwoty renty socjalnej.
SŁOWNICZEK
KWOTA BAZOWA – to kwota odpowiadająca 100 proc. przeciętnego wynagrodzenia miesięcznego brutto w gospodarce narodowej pomniejszonego o potrącone od ubezpieczonych składki na ubezpieczenia społeczne w poprzednim roku kalendarzowym. Kwota bazowa jest ustalana corocznie i obowiązuje od 1 marca każdego roku kalendarzowego do końca lutego następnego roku kalendarzowego. Ogłasza ją Prezes Głównego Urzędu Statystycznego w formie komunikatu, w Dzienniku Urzędowym RP „Monitor Polski” do 9 roboczego dnia lutego każdego roku.
Podstawa prawna
* Ustawa z dnia 17 grudnia 1998 r. o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (t.j. Dz.U. z 2004 r. nr 39, poz. 353 z późn. zm.).
* Ustawa z dnia 30 października 2002 r. o ubezpieczeniu społecznym z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych (Dz.U. nr 199, poz. 1673 z późn. zm.).
* Ustawa z dnia 27 czerwca 2003 r. o rencie socjalnej (Dz.U. nr 135, poz. 1268 z późn. zm.).