Postępowanie cywilne – jedna z podstawowych form postępowania sądowego, mająca na celu rozpoznanie i rozstrzygnięcie sporów cywilnoprawnych należących do właściwości sądów powszechnych. W praktyce chodzi tu o zdecydowaną większość spraw cywilnych, wyjątkiem są sprawy rozpoznawane przed sądami polubownymi oraz przed izbami morskimi. Procedura ta uregulowana jest przede wszystkim w kodeksie postępowania cywilnego, a także w przepisach szczegółowych, zawartych w innych ustawach i rozporządzeniach.
Części postępowania
Postępowanie cywilne podzielić możemy na cztery odrębne części: rozpoznawcze, zabezpieczające, egzekucyjne oraz z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego.
Procedura cywilna obejmuje sprawy ze stosunków z zakresu prawa cywilnego, rodzinnego i opiekuńczego, prawa pracy, ubezpieczeń społecznych oraz inne, do których przepisy kodeksu postępowania cywilnego stosuje się z mocy ustaw szczególnych.
Do rozpoznawania tych spraw (jeśli nie należą one do właściwości sądów szczególnych, tj. wojskowych) powołane są sądy powszechne, czyli rejonowe, okręgowe i apelacyjne, a także Sąd Najwyższy. Sama systematyka postępowania rozpoznawczego jest również dość zawiła: w jego ramach dają się bowiem rozróżnić kolejne podziały: na postępowanie procesowe i nieprocesowe.
W sprawach o rozwód, o ochronę dóbr osobistych i zniesienie wspólności majątkowej między małżonkami występuje wpis tymczasowy, którego końcową wysokość sąd określa dopiero w orzeczeniu kończącym postępowanie.
W postępowaniu nieprocesowym przeważają wpisy stałe, których wysokość wynosi średnio kilkadziesiąt złotych.
Gdy wygramy sprawę w procesie, sąd zasądzi od pozwanego na naszą rzecz uiszczony wpis i inne koszty (koszty korespondencji czy zastępstwa procesowego). W postępowaniu nieprocesowym zaś nie ma „wygranych” i „przegranych” – wszyscy uczestnicy ponoszą koszty postępowania związane z ich udziałem w sprawie.
Właściwość sądu
Postępowanie cywilne toczy się najczęściej przed sądem rejonowym, rzadziej przed okręgowym, do którego właściwości należą sprawy z zakresu prawa autorskiego, prasowego, o prawa niemajątkowe i dochodzone wraz z nimi roszczenia majątkowe oraz sprawy majątkowe, w których wartość przedmiotu sporu przekracza 75 000 zł. W postępowaniu odwoławczym, czyli toczącym się wskutek złożenia przez stronę środka odwoławczego (apelacji, zażalenia), sądem właściwym będzie – w zależności od tego, jaki sąd rozpoznawał spór – sąd okręgowy lub apelacyjny. Sąd Najwyższy z kolei rozpoznaje skargi kasacyjne oraz skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, a także zażalenia na postanowienia sądu II instancji odrzucające te skargi.
Zasadą procesu cywilnego, w przeciwieństwie do procesu karnego, jest rozpoznawanie go przez sąd w składzie jednego sędziego. Prawo przewiduje wyjątki od tej reguły ustalając, że sprawy z zakresu prawa pracy i ubezpieczeń społecznych oraz prawa rodzinnego – z wyjątkiem spraw o alimenty – rozpatrywane są z udziałem „czynnika społecznego”, a więc w składzie ławniczym (jeden sędzia – przewodniczący składu oraz dwóch ławników). W określonych wypadkach czynności w postępowaniu cywilnym może wykonywać również referendarz sądowy.
Sąd odwoławczy orzeka jednak już w składzie trzech sędziów zawodowych. Wyjątkiem jest tu postępowanie uproszczone, gdzie apelacja rozpoznawana jest jednoosobowo.
Wytaczając powództwo czy składając wniosek, musimy liczyć się z tym, że sąd zażąda od nas określonej kwoty tytułem wpisu sądowego. W zależności od rodzaju sprawy, może to być wpis stosunkowy, którego wysokość uzależniona jest od wartości przedmiotu sporu, lub też wpis stały.
Postępowanie procesowe kończy się wyrokiem, a nieprocesowe postanowieniem. W postępowaniu procesowym występują strony: powód i pozwany, czasami również interwenient główny lub uboczny. W postępowaniu nieprocesowym mamy do czynienia z uczestnikami.
PRZYKŁAD
1. Piotr D. złożył pozew o zasądzenie od pozwanego Zenona S. na jego rzecz kwoty 15 000 zł z tytułu umowy pożyczki. Wpis w tym wypadku wyniesie 1150 zł, gdyż od pierwszych 10 000 zł wynosi on 800 zł (8 proc.), a od nadwyżki powyżej tej kwoty – 7 proc., czyli 350 zł (7 proc. x 5000 zł).
2. Anna K. wniosła pozew o eksmisję lokatorów z nieruchomości stanowiącej jej własność. Tytułem wpisu zapłaci jedynie 80 zł, gdyż w takich sprawach przewidziany jest wpis stały w tej wysokości. Dotyczy to także spraw o naruszenie posiadania, ustalenie wstąpienia w stosunek najmu czy uchylenie uchwały organu spółdzielni lub wspólnoty mieszkaniowej.
Podstawa prawna
* Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zm.).