Kodeks cywilny wymienia następujące ograniczone prawa rzeczowe: użytkowanie, służebność, zastaw, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu oraz hipotekę. Katalog tych praw jest zamknięty.
Ograniczone prawa rzeczowe zwane są inaczej prawami na rzeczy cudzej. Tylko w wyjątkowych przypadkach ich przedmiotem są prawa, a nie rzeczy (przedmiotem hipoteki może być np. prawo użytkowania wieczystego).
Prawa rzeczowe ograniczone można podzielić na dwie kategorie. Pierwsza dotyczy tych praw, które polegają na korzystaniu z rzeczy i zapewniają uprawnionemu władztwo nad rzeczą (użytkowanie, służebność, spółdzielcze własnościowe prawo do lokalu). Druga dotyczy praw, które zapewniają uprawnionemu możliwość zaspokojenia wierzytelności z rzeczy obciążonej (hipoteka i zastaw).
Ograniczone prawo rzeczowe może powstać w drodze:
* umowy właściciela z osobą, która to prawo nabywa (np. hipoteka, zastaw),
* orzeczenia sądowego (np. w przypadku ustanowienia służebności gruntowej),
* decyzji administracyjnej (np. służebność drogi koniecznej przy podziale nieruchomości),
* zasiedzenia (w przypadku służebności gruntowych).
Ograniczone prawo rzeczowe może być przeniesione na inną osobę. Jeśli dotyczy nieruchomości, potrzebna jest umowa między uprawnionym a nabywcą, a jeśli prawo jest ujawnione w księdze wieczystej – wpis do księgi (chyba że przepis szczególny stanowi inaczej).
Ograniczone prawo rzeczowe wygasa:
* w razie wygaśnięcia zabezpieczonej tym prawem wierzytelności,
* jeśli uprawniony zrzeknie się go – oświadczenie o zrzeczeniu się prawa powinno być złożone właścicielowi rzeczy obciążonej; jeśli prawo było ujawnione w księdze wieczystej – do jego wygaśnięcia potrzebne jest też wykreślenie z księgi wieczystej,
* jeżeli ten, komu prawo takie przysługuje, nabędzie własność rzeczy obciążonej,
* jeśli jest prawem terminowym – po upływie terminu, na jaki zostało ustanowione (np. użytkowanie),
* wskutek jego niewykonywania przez 10 lat (dotyczy użytkowania i służebności gruntowej),
* z chwilą śmierci uprawnionego (służebność osobista),
* z mocy wyroku sądowego, decyzji administracyjnej.
Jeśli kilka ograniczonych praw rzeczowych obciąża tę samą rzecz, prawo powstałe później nie może być wykonywane z uszczerbkiem dla prawa powstałego wcześniej. Pierwszeństwo praw może być zmienione, ale potrzebna jest do tego umowa między osobą, której prawo ma ustąpić pierwszeństwa, a osobą, której prawo ma to pierwszeństwo uzyskać. Jeżeli chociaż jedno z tych praw jest ujawnione w księdze wieczystej, potrzebny jest także wpis do księgi.
WARTO ZAPAMIĘTAĆ
Osoba, której przysługuje ograniczone prawo rzeczowe, ma tylko takie uprawnienia, jakie są jej przyznane w ustawie.
Podstawa prawna
* Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).