Przez pojęcie arbitraż rozumie się polubowne, pozasądowe rozstrzyganie sporów. Polega na rozstrzyganiu spraw cywilnych (głównie gospodarczych) przez specjalnie do tego powołane osoby (arbitrów) i według szczególnych zasad proceduralnych i materialnych. Zasadą arbitrażu jest to, że strony postępowania mają bezpośredni lub pośredni wpływ na wybór arbitrów oraz zasady rozstrzygania sporów.
Polskie prawo nie posługuje się pojęciem arbitrażu, używając określenia sąd polubowny. Jednakże w języku prawniczym przyjęło się odróżnianie pojęcia arbitraż od sądownictwa polubownego, dla oznaczenia sądu polubownego rozstrzygającego spory gospodarcze.
Sądy arbitrażowe mogą być sądami powołanymi przez same strony i wówczas są określane jako sądy ad hoc bądź funkcjonują jako sądy instytucjonalne powoływane zazwyczaj przy izbach przemysłowo-handlowych i wówczas nazywane są stałymi sądami arbitrażowymi (polubownymi). Jeżeli strony w zapisie na sąd polubowny (w klauzuli arbitrażowej) inaczej się nie umówią, postępowanie arbitrażowe jest jednoinstancyjne. Oznacza to, że od orzeczenia arbitrażowego nie przysługuje odwołanie (apelacja) do wyższej instancji.
Aby spór majątkowy mógł być rozstrzygnięty przez sąd arbitrażowy, strony stosunku prawnego muszą na to wyrazić zgodę w formie zawarcia umowy cywilnoprawnej, zwanej zapisem na sąd polubowny.
Zapis na sąd arbitrażowy
Podstawą postępowania arbitrażowego jest umowa stron, tzw. zapis na sąd polubowny. Zapis ten może przybrać formę postanowienia zawartego w umowie dotyczącej innego stosunku prawnego (umowie głównej), mówimy wtedy o klauzuli arbitrażowej, lub umowy o poddanie pod rozstrzygnięcie sądu polubownego sporu już istniejącego – tzw. kompromisu. Umowa ta wywiera dwa główne skutki prawne – pierwszy, polegający na przyznaniu sądowi polubownemu kompetencji do rozstrzygania sporu objętego umową, drugi – na wykluczeniu sądownictwa państwowego.
W zapisie na sąd polubowny koniecznie musimy wskazać przedmiot konkretnego sporu albo stosunek prawny, z którego spór wynikł lub może wyniknąć. Mogą też znaleźć się w nim postanowienia dotyczące np.:
* wskazania arbitrów lub superarbitra (przewodniczącego składu orzekającego),
* wskazania liczby lub atrybutów arbitrów (np. wykształcenia, wieku),
* wskazania sposobu powołania i wyłączenia arbitrów,
* określenia trybu postępowania przed sądem polubownym,
* zastrzeżenia jednomyślności przy wydaniu wyroku,
* języka lub języków, w których będzie prowadzone postępowanie.
Postępowanie przed sądem polubownym
W postępowaniu przed sądem polubownym strony powinny być traktowane równoprawnie. Każda ze stron ma prawo do wysłuchania i przedstawienia swoich twierdzeń oraz dowodów na ich poparcie. Jeżeli strony nie uzgodniły zasad i sposobu postępowania przed sądem polubownym, może on prowadzić postępowanie w taki sposób, jaki uzna za właściwy.
Sąd polubowny decyduje o tym, czy przeprowadzić rozprawę w celu przedstawienia przez strony twierdzeń lub dowodów na ich poparcie, czy też postępowanie będzie prowadzone na podstawie dokumentów i innych pism, bez wyznaczania rozprawy. Wszelkie pisma składane przez stronę sądowi polubownemu powinny być doręczone drugiej stronie. Obu stronom powinny być doręczone opinie biegłych oraz inne dowody na piśmie, które sąd polubowny może wziąć pod uwagę przy rozstrzyganiu sporu. Sąd polubowny może przeprowadzić dowód z przesłuchania świadków, z dokumentów, oględzin, a także inne konieczne dowody, nie może jednak stosować środków przymusu.
Sąd polubowny rozstrzyga spór według prawa właściwego dla danego stosunku, a gdy strony go do tego wyraźnie upoważniły – według ogólnych zasad prawa lub zasad słuszności. W każdym jednak przypadku sąd polubowny bierze pod uwagę postanowienia umowy oraz ustalone zwyczaje mające zastosowanie do danego stosunku prawnego. Jeżeli sąd polubowny rozpoznaje sprawę w składzie więcej niż jednego arbitra, jego orzeczenia zapadają większością głosów, chyba że strony uzgodniły inaczej.
Wyrok sądu polubownego powinien być sporządzony na piśmie i podpisany przez arbitrów, którzy go wydali.
Uchylenie wyroku sądu arbitrażowego
Wyrok sądu polubownego wydany w Polsce może zostać uchylony przez sąd powszechny wyłącznie w postępowaniu wszczętym na skutek wniesienia skargi o jego uchylenie. Strona może w drodze skargi żądać uchylenia wyroku sądu polubownego, jeżeli:
* brak było zapisu na sąd polubowny, zapis na sąd polubowny jest nieważny, bezskuteczny albo utracił moc według prawa dla niego właściwego,
* strona nie była należycie zawiadomiona o wyznaczeniu arbitra, o postępowaniu przed sądem polubownym lub w inny sposób była pozbawiona możności obrony swoich praw przed sądem polubownym,
* wyrok sądu polubownego dotyczy sporu nieobjętego zapisem na sąd polubowny lub wykracza poza zakres takiego zapisu, jeżeli jednak rozstrzygnięcie w sprawach objętych zapisem na sąd polubowny daje się oddzielić od rozstrzygnięcia w sprawach nieobjętych tym zapisem lub wykraczających poza jego zakres, wyrok może być uchylony jedynie w zakresie spraw nieobjętych zapisem lub wykraczających poza jego zakres; przekroczenie zakresu zapisu na sąd polubowny nie może stanowić podstawy uchylenia wyroku, jeżeli strona, która brała udział w postępowaniu, nie zgłaszała zarzutów co do rozpoznania roszczeń wykraczających poza zakres zapisu,
* nie zachowano wymagań co do składu sądu polubownego lub podstawowych zasad postępowania przed tym sądem, wynikających z ustawy lub określonych przez strony,
* wyrok uzyskano za pomocą przestępstwa albo podstawą wydania wyroku był dokument podrobiony lub przerobiony,
* w tej samej sprawie między tymi samymi stronami zapadł prawomocny wyrok sądu. Uchylenie wyroku sądu polubownego następuje także wtedy, gdy sąd stwierdził, że:
* według ustawy spór nie może być rozstrzygnięty przez sąd polubowny,
* wyrok sądu polubownego jest sprzeczny z podstawowymi zasadami porządku prawnego Polski (klauzula porządku publicznego).
WARTO ZAPAMIĘTAĆ
Strony mogą poddać pod rozstrzygnięcie sądu polubownego spory o prawa majątkowe lub spory o prawa niemajątkowe – mogące być przedmiotem ugody sądowej, z wyjątkiem spraw o alimenty. Rozstrzygnięciu przez sąd polubowny podlegają także sprawy pracownicze.
WARTO ZAPAMIĘTAĆ
Zapis na sąd polubowny musi mieć formę pisemną. Bez zachowania formy pisemnej zapis na sąd polubowny nie wywołuje skutków prawnych, jest dotknięty nieważnością. Zapis powinien być precyzyjny i jednoznaczny. Możliwe jest zawarcie umowy przez wzajemną wymianę dokumentów, zawierających oświadczenie woli i podpisy stron.
WARTO ZAPAMIĘTAĆ
Pozew lub odpowiedź na pozew mogą być uzupełnione lub zmienione w toku postępowania, chyba że sąd polubowny nie dopuści do takiego uzupełnienia lub takiej zmiany ze względu na zbyt późne ich dokonanie.
PLUSY I MINUSY
Zalety arbitrażu
+ Szybkość i oszczędność postępowania (możliwa jednoinstancyjność).
+ Poufność postępowania.
+ Możliwość wyboru arbitrów – specjalistów w danej dziedzinie gospodarki.
+ Wykonalność orzeczeń sądów polubownych w ok. 140 krajach świata.
+ Zrównanie orzeczeń arbitrażu z wyrokami sądów powszechnych.
Wady arbitrażu
- Konieczność sporządzenia na piśmie zapisu na sąd polubowny.
Podstawa prawna
* Art. 1154–1217 ustawy z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zm.).