postępowanie nieprocesowe

Drugi obok procesu tryb postępowania rozpoznawczego, zwany postępowaniem niespornym.
W postępowaniu nieprocesowym rozpoznawane są sprawy wyraźnie przekazane do tego trybu przez ustawodawcę. W braku przepisów szczególnych, dana kategoria spraw rozpoznawana jest w procesie.

Brak sporu

Rozgraniczenie procesu i postępowania nieprocesowego zasadniczo oparte jest na kryterium występowania sporu o prawo w procesie i jego braku w sprawach, dla których właściwy jest tryb postępowania nieprocesowego. Kryterium to nie jest jednak w prawie polskim przestrzegane ściśle i konsekwentnie. W postępowaniu nieprocesowym rozpoznawane są również pewne sprawy, które ze swej istoty mają charakter sporny (np. o roszczenia między współwłaścicielami co do działu spadku, o wysokość udziału małżonków we wspólnocie ustawowej, pomiędzy radą pracowniczą przedsiębiorstwa państwowego a jego dyrektorem).
Względy historyczne decydują również o przekazaniu pewnych spraw na drogę postępowania nieprocesowego, mimo że nadają się one do rozpoznania w procesie.
Kwestię, w jakim trybie sprawa powinna być rozpoznana, bada przewodniczący wydziału po wniesieniu pisma wszczynającego postępowanie, tj. pozwu lub wniosku. Zachowanie właściwego trybu sąd jest zobowiązany brać z urzędu pod uwagę w każdym stadium postępowania.

Na wniosek i z urzędu

Co do zasady, w postępowaniu nieprocesowym sąd wszczyna postępowanie na wniosek, ale – w przeciwieństwie do procesu – w przypadkach wskazanych w ustawie może to zrobić również z urzędu. Wniosek o wszczęcie postępowania powinien czynić zadość przepisom o pozwie. Nadto należy w nim wymienić zainteresowanych w sprawie.
W postępowaniu nieprocesowym, odmiennie od procesu, nie występują dwie przeciwstawne strony. W konsekwencji udział w sprawie może wziąć każda osoba zainteresowana, tj. osoba, której praw dotyczy wynik postępowania. Może się więc zdarzyć, że w sprawie występować będzie wielu uczestników. Co do zasady, każdy uczestnik postępowania ponosi koszty postępowania związane ze swym udziałem w sprawie.

Rozprawa

Zasadniczo w sprawach podlegających rozpoznaniu według przepisów o postępowaniu nieprocesowym orzeka jeden sędzia. Udział ławników jest ograniczony tylko do kilku rodzajów spraw, tj. do spraw o pozbawienie lub ograniczenie władzy rodzicielskiej, udzielenie zezwolenia rodzicom lub opiekunom na rozporządzenie majątkiem dziecka, spraw o przysposobienie oraz spraw z zakresu przepisów o przedsiębiorstwach państwowych i samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego. Odmiennie niż w procesie, w postępowaniu nieprocesowym rozprawa odbywa się tylko w wypadkach wyraźnie w ustawie przewidzianych. W innych wypadkach sąd rozpoznaje sprawę na posiedzeniu niejawnym. Poza k.p.c. przepisy ustaw szczególnych przewidują tryb postępowania nieprocesowego co do innych spraw. Są to m.in. sprawy:

* o sprostowanie, unieważnienie i ustalenie treści aktu stanu cywilnego,
* o rozgraniczenie nieruchomości,
* z zakresu notariatu,
* o zobowiązanie osoby uzależnionej od alkoholu do poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego,
* z zakresu postępowania w sprawach nieletnich,
* dotyczące przyjęcia do szpitala psychiatrycznego osób chorych psychicznie lub osób, u których podejrzewa się istnienie choroby psychicznej,
* z zakresu prawa wyborczego, takie jak: nieprawidłowości w spisach wyborców, rejestracja kandydatów oraz orzekanie o ważności wyborów.

Podstawa prawna
* Ustawa z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. nr 43, poz. 296 z późn. zm.).