Pozorność – wada oświadczenia woli polegająca na świadomej, a przy tym ujawnionej wobec adresata oświadczenia oraz przez niego aprobowanej, niezgodności między treścią złożonego oświadczenia woli, dostępną dla innych uczestników obrotu prawnego, a rzeczywistą wolą osoby składającej to oświadczenie. Oświadczenie woli jest pozorne, jeśli zostaje złożone drugiej stronie – osobie za jej zgodą dla pozoru, tzn. że strony są zgodne co do tego, że oświadczenie jednej z nich nie ma wywoływać żadnych skutków prawnych albo wprawdzie ma wywołać skutek prawny, ale inny, aniżeli wynika z treści pozornej czynności.
Pozornymi mogą być tylko umowy lub jednostronne oświadczenia woli, ale tylko takie, które składa się drugiej osobie, ponieważ potrzebna jest jej zgoda i można się z nią potajemnie porozumieć co do tego, że oświadczenie nie wywrze skutków prawnych. Nie może być pozorne oświadczenie składane przed organem państwowym, np. o przyjęciu lub odrzuceniu spadku, albo oświadczenie nieskierowane do oznaczonego adresata, np. testament. Pozorność jako wada oświadczenia woli skutkuje jego bezwzględną nieważnością.
Czynność ukryta
Obok umowy potajemnej, powodującej nieważność czynności pozornej, strony mogą dokonać tzw. czynności ukrytej, która – zgodnie z ich zamiarem – ma wywołać określone skutki prawne. Jeżeli oświadczenie takie zostało złożone dla ukrycia innej czynności prawnej, ważność oświadczenia ocenia się według właściwości tej czynności. Oznacza to, że czynność ukryta będzie ważna, jeśli spełniono przesłanki jej ważności, np. zachowano odpowiednią formę.
W praktyce wypadek ukrytej czynności prawnej to darowizna, której strony pozornie dają postać sprzedaży.
Skuteczność wobec osób trzecich
Ponieważ czynność prawna pozorna jest nieważna bezwzględnie, a pozorność nie jest okolicznością, o której osoby trzecie mogły się z łatwością dowiedzieć, powstaje potrzeba ochrony osób, które w zaufaniu do czynności pozornej dokonują innych, dalszych czynności. Pozorność oświadczenia woli nie ma wpływu na skuteczność odpłatnej czynności prawnej, dokonanej na podstawie pozornego oświadczenia, jeżeli wskutek tej czynności osoba trzecia nabywa prawo lub zostaje zwolniona od obowiązku, chyba że działała w złej wierze.
Jan K. zawarł z Pawłem B. pisemną umowę sprzedaży samochodu i równocześnie potajemnie porozumiał się z Pawłem B., że umowa nie wywrze skutków prawnych, tzn. własność samochodu nie przejdzie na Pawła B., czyli właścicielem nadal pozostanie Jan K. Celem takiej umowy może być np. pozbawienie możliwości przeprowadzenia przez komornika egzekucji.
Jan K. dokonał przelewu wierzytelności na Pawła B. Z kolei Marek D. – nie wiedząc o pozorności tej czynności – nabył tę wierzytelność od Pawła B. W tej sytuacji Marek D. nabędzie wierzytelność od Pawła B., mimo że nie miał on prawa nią rozporządzać.
Jan K. zawarł z Pawłem B. pisemną umowę sprzedaży wartościowej rzeźby z drewna i równocześnie porozumiał się z Pawłem B., że ich umowa nie wywrze skutków prawnych. W takiej sytuacji umowa sprzedaży, jako obarczona błędem pozorności, jest nieważna, a prawo własności rzeźby nadal pozostaje przy Janie K. Jeżeli jednak strony zawarły równocześnie inną umowę ukrytą, np. darowizny rzeźby, to będzie ona ważna.
Podstawa prawna
* Art. 83 par. 1 i 2 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).