System świadczeń rodzinnych po zmianach [PORADNIK]

1 stycznia 2024 r. weszła w życie ustawa z 7 lipca 2023 r. o świadczeniu wspierającym (Dz.U. poz. 1429), która wprowadziła także zmiany w kilku innych aktach prawnych. Dotyczy to również ustawy z 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 390; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 1429; dalej: ustawa), w której przede wszystkim zmieniono zasady przyznawania świadczenia pielęgnacyjnego dla opiekunów, w tym zniesiono zakaz podejmowania pracy zarobkowej podczas pobierania tego świadczenia.

Wsparcie dla rodzin na nowych zasadach

Zakaz ten zniesiono jedynie wobec tych osób, które nabędą prawo do świadczenia pielęgnacyjnego na nowych zasadach, zgodnie ze znowelizowaną ustawą. Ci, którzy świadczenie to nabyli przed 1 stycznia 2024 r., nadal nie mogą pracować, bo świadczenie utracą. Mogą jednak sami z niego zrezygnować i nabyć je na nowych zasadach. Nowe przepisy pozwalają jednak na nabycie świadczenia pielęgnacyjnego, jeśli wnioskodawca opiekuje się niepełnoletnią osobą niepełnosprawną. Opiekun dorosłego niepełnosprawnego prawa do świadczenia pielęgnacyjnego nie ma, ale osoba niepełnosprawna może ubiegać się o świadczenie wspierające – nowy rodzaj świadczenia, który jednak nie jest zaliczany do katalogu świadczeń rodzinnych.

system świadczeń rodzinnych

Ustawa przewiduje obecnie następujące świadczenia rodzinne:

• zasiłek rodzinny oraz dodatki do zasiłku rodzinnego,
• świadczenia opiekuńcze: zasiłek pielęgnacyjny oraz świadczenie pielęgnacyjne,
• zapomoga wypłacana przez gminy,
• świadczenia wypłacane przez gminy na podstawie art. 22b ustawy,
• jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka,
• świadczenie rodzicielskie.

Od 1 stycznia 2024 r. nie ma możliwości uzyskania specjalnego zasiłku opiekuńczego, ale przyznany wcześniej może być nadal pobierany.

Tak, świadczenia rodzinne mogą przysługiwać zarówno obywatelom Polski, jak i cudzoziemcom przebywającym na terenie naszego kraju legalnie, na podstawie dokumentów określonych w art. 2 ust. 2 pkt 2 ustawy.

Świadczenia przysługują jednak pod warunkiem zamieszkiwania w Polsce przez okres zasiłkowy, w którym dane osoby otrzymują świadczenia, chyba że przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy międzynarodowe o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej.

Ustawa jako organ właściwy w sprawach o świadczenia rodzinne definiuje wójta, burmistrza lub prezydenta miasta właściwego ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o świadczenie rodzinne lub otrzymującej świadczenie rodzinne.

Organ właściwy może upoważnić, w formie pisemnej, m.in. swojego zastępcę, pracownika urzędu albo kierownika ośrodka pomocy społecznego lub dyrektora centrum usług społecznych, do prowadzenia postępowania w sprawach o te świadczenia, a także do wydawania w tych sprawach decyzji.

Jeśli jednak sprawa o świadczenia rodzinne dotyczy wydania decyzji w sprawach realizowanych w związku z koordynacją systemów zabezpieczenia społecznego, to organem właściwym będzie wojewoda właściwy ze względu na miejsce zamieszkania osoby ubiegającej się o świadczenia rodzinne. Wojewoda również może upoważnić inną osobę do realizowania zadań w tym zakresie.

zasiłek rodzinny i dodatki

Zasiłek rodzinny ma na celu częściowe pokrycie wydatków na utrzymanie dziecka. Mogą go otrzymać:

• rodzice, jeden z rodziców lub opiekun prawny dziecka,
• opiekun faktyczny dziecka,
• osoba ucząca się.

To osoba faktycznie opiekującą się dzieckiem, jeżeli wystąpiła z wnioskiem do sądu rodzinnego o przysposobienie dziecka.

To osoba pełnoletnia ucząca się, niepozostająca na utrzymaniu rodziców w związku z ich śmiercią lub w związku z ustaleniem wyrokiem sądowym lub ugodą sądową prawa do alimentów z ich strony.

Oznacza to okres od 1 listopada do 31 października następnego roku kalendarzowego, na jaki ustala się prawo do świadczeń rodzinnych.

Zasiłek przysługuje osobom z wyżej wskazanej grupy, jeżeli dochód rodziny w przeliczeniu na osobę albo dochód osoby uczącej się nie przekracza kwoty 674 zł. Limit ten ulega zwiększeniu do 764 zł, jeśli członkiem rodziny jest dziecko legitymujące się orzeczeniem o niepełnosprawności lub orzeczeniem o umiarkowanym albo o znacznym stopniu niepełnosprawności.

Jako dochód przyjmuje się przeciętny miesięczny dochód członka rodziny/osoby uczącej się osiągnięty w roku kalendarzowym poprzedzającym okres zasiłkowy.

Nie uwzględnia się członka rodziny umieszczonego w pieczy zastępczej lub w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie.

Zgodnie z ustawą rodzina oznacza następujących członków rodziny: małżonków, rodziców dzieci, opiekuna faktycznego dziecka oraz pozostające na utrzymaniu dzieci w wieku do ukończenia 25. roku życia, a także dziecko, które ukończyło 25. rok życia, legitymujące się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności, jeżeli w związku z tą niepełnosprawnością przysługuje świadczenie pielęgnacyjne lub specjalny zasiłek opiekuńczy albo zasiłek dla opiekuna. Do członków rodziny nie zalicza się dziecka pozostającego pod opieką opiekuna prawnego, dziecka pozostającego w związku małżeńskim, a także pełnoletniego dziecka mającego własne dziecko.

Zasiłek dla rodzica, opiekunów prawnych lub faktycznych dziecka przysługuje do ukończenia przez dziecko:

• 18. roku życia lub
• nauki w szkole, jednak nie dłużej niż do ukończenia 21. roku życia, albo
• 24. roku życia, jeżeli kontynuuje naukę w szkole lub w szkole wyższej i legitymuje się orzeczeniem o umiarkowanym albo znacznym stopniu niepełnosprawności.

W przypadku osoby uczącej się zasiłek przysługuje na czas nauki w szkole lub w szkole wyższej, jednak nie dłużej niż do ukończenia 24. roku życia. Ma tu zastosowanie podobne rozwiązanie jak w przypadku renty rodzinnej. W wypadku bowiem ukończenia przez dziecko lub osobę uczącą się szkoły wyższej w trakcie ostatniego roku studiów prawo do zasiłku rodzinnego przysługuje do zakończenia tego roku studiów, nie dłużej jednak niż do ukończenia przez tę osobę 24. roku życia.

Wysokość zasiłku rodzinnego wynosi miesięcznie:

• 95 zł na dziecko w wieku do ukończenia 5. roku życia,
• 124 zł na dziecko w wieku powyżej 5. roku życia do ukończenia 18. roku życia,
• 135 zł na dziecko w wieku powyżej 18. roku życia do ukończenia 24. roku życia.

Zasiłek rodzinny nie przysługuje, jeżeli:

• dziecko lub osoba ucząca się pozostają w związku małżeńskim;
• dziecko zostało umieszczone w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie albo w pieczy zastępczej;
• osoba ucząca się została umieszczona w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie;
• pełnoletnie dziecko lub osoba ucząca się jest uprawniona do zasiłku rodzinnego na własne dziecko;
• osobie samotnie wychowującej dziecko nie zostało ustalone, na rzecz dziecka od jego rodzica, świadczenie alimentacyjne na podstawie tytułu wykonawczego pochodzącego lub zatwierdzonego przez sąd, chyba że:

– rodzice lub jedno z rodziców dziecka nie żyje,

– ojciec dziecka jest nieznany,

– powództwo o ustalenie świadczenia alimentacyjnego od drugiego z rodziców zostało oddalone,

– sąd zobowiązał jednego z rodziców do ponoszenia całkowitych kosztów utrzymania dziecka i nie zobowiązał drugiego z rodziców do świadczenia alimentacyjnego na rzecz tego dziecka,

– dziecko, zgodnie z orzeczeniem sądu, jest pod opieką naprzemienną obojga rodziców sprawowaną w porównywalnych i powtarzających się okresach;

• członkowi rodziny przysługuje na dziecko zasiłek rodzinny za granicą, chyba że przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej.

Ustawa przewiduje dodatki do zasiłku rodzinnego z tytułu:

• urodzenia dziecka ‒ w wysokości 1000 zł za każde dziecko,
• opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego – w wysokości 400 zł miesięcznie niezależnie od liczby dzieci pozostających pod jej opieką,
• samotnego wychowywania dziecka ‒ w wysokości 193 zł miesięcznie na dziecko, nie więcej jednak niż 386 zł na wszystkie dzieci; w przypadku dziecka legitymującego się orzeczeniem o niepełnosprawności lub orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności kwotę dodatku zwiększa się o 80 zł na dziecko, nie więcej jednak niż o 160 zł na wszystkie dzieci; jeśli jednak dochód rodziny nie przekracza 50 proc. limitu uprawniającego do zasiłku rodzinnego kwotę dodatku zwiększa się o 50 zł na dziecko, nie więcej jednak niż o 100 zł na wszystkie dzieci,
• wychowywania dziecka w rodzinie wielodzietnej ‒ w wysokości 95 zł miesięcznie na trzecie i na następne dzieci uprawnione do zasiłku rodzinnego,
• kształcenia i rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego ‒ w wysokości 90 zł na dziecko w wieku do ukończenia 5. roku życia oraz 110 zł na dziecko w wieku powyżej 5. roku życia do ukończenia 24. roku życia,
• rozpoczęcia roku szkolnego – w wysokości 100 zł na dziecko raz w roku,
• podjęcia przez dziecko nauki w szkole poza miejscem zamieszkania – w wysokości 113 zł lub 69 zł miesięcznie na dziecko.

Rada gminy w drodze uchwały może podnieść kwoty dodatków do zasiłku rodzinnego, a podwyższenie finansowane jest ze środków własnych gminy.

Dodatek z tytułu urodzenia dziecka przysługuje matce lub ojcu albo opiekunowi prawnemu dziecka. Jeśli nie został on przyznany rodzicom, przysługuje on opiekunowi faktycznemu dziecka do ukończenia przez nie pierwszego roku życia. W przypadku wystąpienia o przysposobienie więcej niż jednego dziecka lub urodzenia więcej niż jednego dziecka podczas jednego porodu dodatek przysługuje na każde dziecko.

Warunkiem do otrzymania dodatku w związku z urodzeniem dziecka jest to, aby kobieta pozostawała pod opieką medyczną nie później niż od 10. tygodnia ciąży do porodu, co potwierdza się zaświadczeniem lekarskim lub zaświadczeniem wystawionym przez położną. Warunku tego nie stosuje się do osób będących prawnymi lub faktycznymi opiekunami dziecka, a także do osób, które przysposobiły dziecko.

Dodatek ten przysługuje matce lub ojcu, opiekunowi faktycznemu dziecka albo opiekunowi prawnemu dziecka, jeżeli dziecko pozostaje pod jego faktyczną opieką, uprawnionemu do urlopu wychowawczego, nie dłużej jednak niż przez okres:

• 24 miesięcy kalendarzowych,
• 36 miesięcy kalendarzowych, jeżeli sprawuje opiekę nad więcej niż jednym dzieckiem urodzonym podczas jednego porodu,
• 72 miesięcy kalendarzowych, jeżeli sprawuje opiekę nad dzieckiem legitymującym się orzeczeniem o niepełnosprawności albo o znacznym stopniu niepełnosprawności.

W przypadku równoczesnego korzystania z urlopu wychowawczego przez oboje rodziców lub opiekunów prawnych dziecka przysługuje jeden dodatek.

Ustawa przewiduje również kilka okoliczności, które uniemożliwią otrzymanie dodatku. Nie będzie on przysługiwał osobie:

• która bezpośrednio przed uzyskaniem prawa do urlopu wychowawczego pozostawała w stosunku pracy przez okres krótszy niż sześć miesięcy,
• która podjęła lub kontynuuje zatrudnienie lub inną pracę zarobkową, która uniemożliwia sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem w okresie korzystania z urlopu wychowawczego,
• której dziecko zostało umieszczone w placówce zapewniającej całodobową opiekę, w tym w specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym, z wyjątkiem podmiotu wykonującego działalność leczniczą, i korzysta w niej z całodobowej opieki przez więcej niż pięć dni w tygodniu, oraz w innych przypadkach zaprzestania sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem,
• która w okresie urlopu wychowawczego korzysta z zasiłku macierzyńskiego,
• która korzysta ze świadczenia rodzicielskiego.

Jak wynika z ustawy, obywatelom państw członkowskich Unii Europejskiej i Europejskiego Obszaru Gospodarczego do okresu zatrudnienia wymaganego do nabycia prawa do dodatku zalicza się okres zatrudnienia na terytorium państw członkowskich UE i EOG.

Taki dodatek przysługuje samotnie wychowującym dziecko matce lub ojcu, opiekunowi faktycznemu dziecka albo opiekunowi prawnemu dziecka, jeżeli nie zostało zasądzone świadczenie alimentacyjne na rzecz dziecka od drugiego rodzica dziecka, gdy:

• drugi rodzic dziecka nie żyje,
• ojciec dziecka jest nieznany,
• powództwo o ustalenie świadczenia alimentacyjnego od drugiego rodzica zostało oddalone.

Dodatek przysługuje również osobie uczącej się, jeżeli oboje rodzice osoby uczącej się nie żyją.

W przypadku wyboru dodatku z tytułu samotnego wychowywania dziecka i utraty prawa do zasiłku dla bezrobotnych na skutek upływu ustawowego okresu jego pobierania dodatek nie przysługuje na żadne dziecko w rodzinie.

Dodatek ten przysługuje matce lub ojcu, opiekunowi faktycznemu dziecka albo opiekunowi prawnemu dziecka.

Taki dodatek przysługuje matce lub ojcu, opiekunowi faktycznemu dziecka albo opiekunowi prawnemu dziecka, a także osobie uczącej się na pokrycie zwiększonych wydatków związanych z rehabilitacją lub kształceniem dziecka w wieku:

• do ukończenia 16. roku życia, jeżeli legitymuje się orzeczeniem o niepełnosprawności,
• powyżej 16. roku życia do ukończenia 24. roku życia, jeżeli legitymuje się orzeczeniem o umiarkowanym albo o znacznym stopniu niepełnosprawności.

Dodatek przysługuje matce lub ojcu, opiekunowi faktycznemu dziecka albo opiekunowi prawnemu dziecka, a także osobie uczącej się na częściowe pokrycie wydatków związanych z rozpoczęciem w szkole nowego roku szkolnego. Przysługuje on również na dziecko rozpoczynające roczne przygotowanie przedszkolne.

Wniosek o wypłatę dodatku składa się do dnia zakończenia okresu zasiłkowego, w którym rozpoczęto rok szkolny albo roczne przygotowanie przedszkolne. Jeśli zostanie złożony zbyt późno, to pozostawia się go bez rozpoznania.

Dodatek przysługuje matce lub ojcu dziecka, opiekunowi prawnemu albo opiekunowi faktycznemu dziecka lub osobie uczącej się:

• w związku z zamieszkiwaniem w miejscowości, w której znajduje się siedziba szkoły ponadpodstawowej lub szkoły artystycznej, w której realizowany jest obowiązek szkolny i obowiązek nauki, a także szkoły podstawowej w przypadku dziecka lub osoby uczącej się, legitymującej się orzeczeniem o niepełnosprawności lub o stopniu niepełnosprawności ‒ w wysokości 113 zł miesięcznie na dziecko albo
• w związku z dojazdem z miejsca zamieszkania do miejscowości, w której znajduje się siedziba szkoły, w przypadku dojazdu do szkoły ponadpodstawowej, a także szkoły artystycznej, w której realizowany jest obowiązek szkolny i obowiązek nauki w zakresie odpowiadającym nauce w szkole ponadpodstawowej ‒ w wysokości 69 zł miesięcznie na dziecko.

Dodatek przysługuje przez 10 miesięcy w roku w okresie pobierania nauki od września do czerwca następnego roku kalendarzowego.

jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia się dziecka (becikowe)

Zapomoga wynosi 1000 zł na jedno dziecko. Przysługuje ona matce lub ojcu dziecka, opiekunowi prawnemu albo opiekunowi faktycznemu dziecka, jeżeli dochód rodziny w przeliczeniu na osobę nie przekracza 1922 zł.

Wniosek o jej wypłatę składa się w terminie 12 miesięcy od dnia narodzin dziecka, a w przypadku gdy wniosek dotyczy dziecka objętego opieką prawną, opieką faktyczną albo dziecka przysposobionego ‒ w terminie 12 miesięcy od dnia objęcia dziecka opieką albo przysposobienia nie później niż do ukończenia przez dziecko 18. roku życia. Wniosek złożony po terminie organ właściwy pozostawia bez rozpoznania.

Zapomoga przysługuje, jeżeli kobieta pozostawała pod opieką medyczną nie później niż od 10. tygodnia ciąży do porodu, co potwierdza się zaświadczeniem lekarskim lub zaświadczeniem wystawionym przez położną. Warunku tego nie stosuje się do osób będących prawnymi lub faktycznymi opiekunami dziecka, a także do osób, które przysposobiły dziecko.

Zapomoga nie przysługuje z kolei, jeśli:

• członkowi rodziny przysługuje za granicą świadczenie z tytułu urodzenia dziecka, chyba że przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej;
• osobie samotnie wychowującej dziecko nie zostało ustalone, na rzecz danego dziecka od jego rodzica, świadczenie alimentacyjne na podstawie tytułu wykonawczego pochodzącego lub zatwierdzonego przez sąd, chyba że:

‒ rodzice lub jedno z rodziców dziecka nie żyje,

‒ ojciec dziecka jest nieznany,

‒ powództwo o ustalenie świadczenia alimentacyjnego od drugiego z rodziców zostało oddalone,

‒ sąd zobowiązał jedno z rodziców do ponoszenia całkowitych kosztów utrzymania dziecka i nie zobowiązał drugiego z rodziców do świadczenia alimentacyjnego na rzecz tego dziecka,

‒ dziecko, zgodnie z orzeczeniem sądu, jest pod opieką naprzemienną obojga rodziców sprawowaną w porównywalnych i powtarzających się okresach.

dodatkowa jednorazowa zapomoga z tytułu urodzenia dziecka przyznawana przez gminy

Przepisy ustawy stanowią, że rada gminy w drodze uchwały może przyznać zamieszkałym na terenie jej działania osobom jednorazową zapomogę z tytułu urodzenia ich dziecka. Decyzja w tym zakresie należy jedynie do rady gminy, która w uchwale określa beneficjentów takiej zapomogi. Ustawa wprowadza jedynie ograniczenie, że w związku z urodzeniem się jednego dziecka może być przyznana tylko jedna zapomoga.

Wypłaty zapomóg są finansowane ze środków własnych gminy.

dodatkowe świadczenia ustanawiane przez gminy

Ustawa przewiduje, że rada gminy, biorąc pod uwagę lokalne potrzeby w zakresie świadczeń na rzecz rodziny, może w drodze uchwały ustanowić dla osób zamieszkałych na terenie jej działania świadczenia na rzecz rodziny inne niż wymienione w ustawie.

Szczegółowe zasady przyznawania dodatkowych świadczeń oraz ich wysokość określa uchwała.

Wypłaty tych świadczeń są finansowane ze środków własnych gminy.

zasiłek pielęgnacyjny

Zasiłek pielęgnacyjny przyznaje się w celu częściowego pokrycia wydatków wynikających z konieczności zapewnienia opieki i pomocy innej osoby w związku z niezdolnością do samodzielnej egzystencji. Przysługuje on:

• niepełnosprawnemu dziecku,
• osobie niepełnosprawnej w wieku powyżej 16. roku życia, jeżeli legitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności,
• osobie, która ukończyła 75 lat.

Przysługuje on także osobie niepełnosprawnej w wieku powyżej 16. roku życia legitymującej się orzeczeniem o umiarkowanym stopniu niepełnosprawności, jeżeli niepełnosprawność powstała w wieku do ukończenia 21. roku życia.

Zasiłek nie przysługuje:

• osobie umieszczonej w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie,
• osobom, których członkom rodziny przysługują za granicą świadczenia na pokrycie wydatków związanych z pielęgnacją tych osób, chyba że przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej,
• osobie uprawnionej do dodatku pielęgnacyjnego – osobie, której przyznano dodatek pielęgnacyjny za okres, za który wypłacono zasiłek pielęgnacyjny, ZUS lub inny organ emerytalny lub rentowy, który przyznał dodatek pielęgnacyjny, wypłaca emeryturę lub rentę pomniejszoną o kwotę odpowiadającą wysokości wypłaconego za ten okres zasiłku pielęgnacyjnego i przekazuje tę kwotę na rachunek bankowy organu właściwego.

Zasiłek przysługuje w wysokości 215,84 zł miesięcznie.

świadczenie rodzicielskie

Świadczenie rodzicielskie przysługuje:

• matce albo ojcu dziecka,
• opiekunowi faktycznemu dziecka w przypadku objęcia opieką dziecka w wieku do ukończenia 14. roku życia,
• rodzinie zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej, w przypadku objęcia opieką dziecka w wieku do ukończenia 7. roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego – do ukończenia 10. roku życia,
• osobie, która przysposobiła dziecko, w przypadku objęcia opieką dziecka w wieku do ukończenia 14. roku życia.

Świadczenie to przysługuje ojcu dziecka w przypadku:

• skrócenia na wniosek matki dziecka okresu pobierania świadczenia rodzicielskiego, zasiłku macierzyńskiego lub uposażenia za okres ustalony przepisami kodeksu pracy jako okres urlopu macierzyńskiego, okres urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego lub okres urlopu rodzicielskiego, po wykorzystaniu przez nią tego świadczenia, zasiłku lub uposażenia za okres co najmniej 14 tygodni od dnia urodzenia dziecka,
• śmierci matki dziecka,
• porzucenia dziecka przez matkę.

Świadczenie rodzicielskie przysługuje przez okres:

• 52 tygodni – w przypadku urodzenia jednego dziecka przy jednym porodzie, przysposobienia jednego dziecka lub objęcia opieką jednego dziecka,
• 65 tygodni – w przypadku urodzenia dwojga dzieci przy jednym porodzie, przysposobienia dwojga dzieci lub objęcia opieką dwojga dzieci,
• 67 tygodni – w przypadku urodzenia trojga dzieci przy jednym porodzie, przysposobienia trojga dzieci lub objęcia opieką trojga dzieci,
• 69 tygodni – w przypadku urodzenia czworga dzieci przy jednym porodzie, przysposobienia czworga dzieci lub objęcia opieką czworga dzieci,
• 71 tygodni – w przypadku urodzenia pięciorga i więcej dzieci przy jednym porodzie, przysposobienia pięciorga i więcej dzieci lub objęcia opieką pięciorga i więcej dzieci.

Jak widać, w przypadku urodzenia jednego dziecka świadczenie rodzicielskie przysługuje przez okres, jaki matka podlegająca ubezpieczeniom społecznym mogłaby maksymalnie pobierać zasiłek macierzyński za okres odpowiadający urlopowi macierzyńskiemu i rodzicielskiemu. Świadczenie to ma więc charakter zastępczy dla osób, które prawa do zasiłku nie mają.

Podobnie skonstruowany jest także przepis określający pierwszy dzień, za który dane świadczenie przysługuje. Świadczenie rodzicielskie przysługuje bowiem od dnia:

• porodu – w przypadku dziecka biologicznego,
• objęcia dziecka opieką, nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 14. roku życia – w przypadku opiekuna faktycznego,
• objęcia dziecka opieką, nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 7. roku życia, a w przypadku dziecka, wobec którego podjęto decyzję o odroczeniu obowiązku szkolnego, nie dłużej niż do ukończenia przez nie 10. roku życia – w przypadku rodziny zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej zawodowej,
• przysposobienia dziecka, nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 14. roku życia – w przypadku osoby, która przysposobiła dziecko w wieku do ukończenia 14. roku życia.

Świadczenie rodzicielskie przysługuje w wysokości 1000 zł miesięcznie (kwota ta nigdy nie była waloryzowana). Niezależnie od liczby dzieci urodzonych podczas jednego porodu lub przyjętych jako rodzina zastępcza lub przysposobionych uprawnionemu przysługuje jedno świadczenie rodzicielskie.

Szczególna sytuacja ma miejsce w razie urodzenia dziecka przez kobietę pobierającą zasiłek dla bezrobotnych lub w ciągu miesiąca po zakończeniu jego pobierania, albo w okresie przedłużenia zasiłku dla bezrobotnych na podstawie art. 73 ust. 3 ustawy z 20 kwietnia 2004 r. o promocji zatrudnienia i instytucjach rynku pracy (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 735; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 1737). Świadczenie rodzicielskie przysługuje jednemu z rodziców w wysokości różnicy między kwotą świadczenia rodzicielskiego a kwotą pobieranego przez kobietę zasiłku dla bezrobotnych pomniejszonego o zaliczkę na podatek dochodowy od osób fizycznych.

Świadczenie rodzicielskie przyznane za część miesiąca pomniejsza się proporcjonalnie.

Świadczenie rodzicielskie nie przysługuje, jeżeli:

• co najmniej jeden z rodziców dziecka lub opiekun otrzymują zasiłek macierzyński lub uposażenie za okres ustalony przepisami ustawy z 26 czerwca 1974 r. ‒ Kodeks pracy (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 1465) jako okres urlopu macierzyńskiego, okres urlopu na warunkach urlopu macierzyńskiego lub okres urlopu rodzicielskiego,
• dziecko zostało umieszczone w pieczy zastępczej,
• osoba ubiegająca się o świadczenie rodzicielskie lub osoba pobierająca świadczenie rodzicielskie nie sprawuje lub zaprzestała sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem, w tym w związku z zatrudnieniem lub wykonywaniem innej pracy zarobkowej, które uniemożliwiają sprawowanie tej opieki,
• w związku z wychowywaniem tego samego dziecka lub w związku z opieką nad tym samym dzieckiem jest już ustalone prawo do świadczenia rodzicielskiego, dodatku do zasiłku rodzinnego, świadczenia pielęgnacyjnego, specjalnego zasiłku opiekuńczego lub zasiłku dla opiekuna, o którym mowa w ustawie o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów,
• danej osobie przysługuje za granicą świadczenie o podobnym charakterze do świadczenia rodzicielskiego, chyba że przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej.

świadczenie pielęgnacyjne na nowych zasadach

Świadczenie pielęgnacyjne przysługuje:

• matce albo ojcu,
• innym osobom, na których zgodnie z przepisami ustawy z 25 lutego 1964 r. ‒ Kodeks rodzinny i opiekuńczy (t.j. Dz.U. z 2023 r. poz. 2809) ciąży obowiązek alimentacyjny, a także małżonkom,
• opiekunowi faktycznemu dziecka,
• rodzinie zastępczej, osobie prowadzącej rodzinny dom dziecka, dyrektorowi placówki opiekuńczo-wychowawczej, dyrektorowi regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej albo dyrektorowi interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego

‒ jeżeli sprawują opiekę nad osobą w wieku do ukończenia 18. roku życia legitymującą się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji.

Świadczenie pielęgnacyjne przysługuje w wysokości 2988 zł miesięcznie. Kwota ta podlega corocznej waloryzacji od 1 stycznia o wskaźnik waloryzacji, którym jest procentowy wzrost minimalnego wynagrodzenia za pracę w danym roku w stosunku do poprzedniego.

Wysokość świadczenia pielęgnacyjnego ulegnie zwiększeniu dla osób, które sprawują opiekę nad więcej niż jedną osobą w wieku do ukończenia 18. roku życia legitymującą się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji. W takiej sytuacji wysokość świadczenia pielęgnacyjnego podwyższa się o 100 proc. na drugą i każdą kolejną osobę, nad którą jest sprawowana opieka.

Kwota świadczenia za niepełny miesiąc jest proporcjonalnie zmniejszana.

Świadczenie nie przysługuje, jeżeli:

• osoba sprawująca opiekę ma ustalone prawo do specjalnego zasiłku opiekuńczego, świadczenia pielęgnacyjnego lub zasiłku dla opiekuna, o którym mowa w ustawie z 4 kwietnia 2014 r. o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów (t.j. Dz.U. z 2020 r. poz. 1297; ost.zm. Dz.U. z 2023 r. poz. 1429),
• osoba wymagająca opieki została umieszczona lub przebywa w domu pomocy społecznej, zakładzie opiekuńczo-leczniczym, zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym, placówce zapewniającej całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, o której mowa w przepisach o pomocy społecznej, zakładzie karnym, zakładzie poprawczym, areszcie śledczym albo schronisku dla nieletnich,
• osoba wymagająca opieki jest uprawniona za granicą do świadczenia na pokrycie wydatków związanych z opieką, chyba że przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej,
• na osobę wymagającą opieki inna osoba jest uprawniona za granicą do świadczenia na pokrycie wydatków związanych z opieką, chyba że przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej,
• na osobę wymagającą opieki jest ustalone prawo do specjalnego zasiłku opiekuńczego, prawo do świadczenia pielęgnacyjnego lub prawo do zasiłku dla opiekuna, o którym mowa w ustawie o ustaleniu i wypłacie zasiłków dla opiekunów.

Ustawa precyzuje, że zarejestrowanie się w powiatowym urzędzie pracy jako osoba poszukująca pracy lub posiadanie statusu bezrobotnego nie ma wpływu na uprawnienie do świadczenia pielęgnacyjnego.

Organ właściwy lub wojewoda odmawiają przyznania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego, jeżeli osoba ubiegająca się o to świadczenie uniemożliwi przeprowadzenie wywiadu, który przeprowadza się, gdy wystąpią wątpliwości dotyczące sprawowania opieki nad osobą niepełnosprawną, lub nie udzieli podczas tego wywiadu wyjaśnień co do okoliczności objętych wywiadem. W przypadku gdy takie wątpliwości powstaną już w trakcie pobierania świadczenia, a pobierający uniemożliwi przeprowadzenie wywiadu lub nie udzieli podczas tego wywiadu wyjaśnień, prawo do świadczeń zostaje wstrzymane.

Nowe zasady dotyczą osób składających wnioski po 1 stycznia 2024 r. W uzasadnieniu do ustawy o świadczeniu wspierającym wyjaśniono, że osoby, które nabyły lub nabędą prawo do świadczeń opiekuńczych za okres przed wejściem w życie tej ustawy, będą mogły zachować do nich prawo na zasadzie ochrony praw nabytych.

W założeniu ustawodawcy osoba, nad którą sprawowana jest opieka, po ukończeniu 18. roku życia może wystąpić o świadczenie wspierające – nowe świadczenie określone właśnie w ustawie o świadczeniu wspierającym. Jego celem jest udzielenie osobom niepełnosprawnym mającym potrzebę wsparcia pomocy służącej częściowemu pokryciu wydatków związanych z zaspokojeniem szczególnych potrzeb życiowych. Świadczenie wspierające nie zostało zakwalifikowane do kategorii świadczeń określonych w ustawie o świadczeniach rodzinnych.

Możliwość występowania o to świadczenie została podzielona na etapy, które wyglądają następująco:

• od 1 stycznia 2024 r. – o świadczenie wspierające mogą ubiegać się osoby z ustalonym poziomem potrzeby wsparcia od 87 do 100 pkt,
• od 1 stycznia 2025 r. – o świadczenie wspierające mogą ubiegać się osoby z ustalonym poziomem potrzeby wsparcia od 78 do 86 pkt,
• od 1 stycznia 2026 r. ‒ o świadczenie wspierające mogą ubiegać się osoby z ustalonym poziomem potrzeby wsparcia od 70 do 77 pkt.

Tak. Zgodnie z przepisami przejściowymi osoba wymagająca opieki:

• na którą przyznano na podstawie przepisów dotychczasowych prawo do świadczenia pielęgnacyjnego, specjalnego zasiłku opiekuńczego, albo zasiłku dla opiekuna,
• na którą przyznano prawo do świadczenia pielęgnacyjnego na podstawie nowego, obowiązującego od 1 stycznia 2024 r. brzmienia ustawy o świadczeniu wspierającym

– może otrzymać świadczenie wspierające od 1 stycznia 2024 r. także w przypadku, gdy w decyzji ustalającej poziom potrzeby wsparcia, potrzebę tę określono na poziomie niższym niż 87 pkt w skali potrzeby wsparcia.

W przeciwieństwie do świadczeń rodzinnych świadczenie wspierające przyznaje i wypłaca ZUS.

Świadczenie to przysługuje od ukończenia 18. roku życia osobie niepełnosprawnej, która ma decyzję ustalającą poziom potrzeby wsparcia, o której mowa w art. 6b3 ust. 1 ustawy z 27 sierpnia 1997 r. o rehabilitacji zawodowej i społecznej oraz zatrudnianiu osób niepełnosprawnych (t.j. Dz.U. z 2024 r. poz. 44; dalej: ustawa o rehabilitacji), a potrzebę wsparcia określono na poziomie od 70 do 100 pkt w skali potrzeby wsparcia, o której mowa ustawie o rehabilitacji.

Przed uzyskaniem świadczenia wspierającego osoba niepełnosprawna musi wystąpić do wojewódzkiego zespołu ds. orzekania o niepełnosprawności o wydanie decyzji ustalającej poziom potrzeby wsparcia.

Wniosek złożony przed otrzymaniem decyzji ustalającej odpowiedni poziom wsparcia pozostawia się bez rozpatrzenia.

Zasady wydawania takiej decyzji określone zostały w ustawie o rehabilitacji. Ustawa ta stanowi, że potrzeba wsparcia to następstwo braku lub utraty autonomii fizycznej, psychicznej, intelektualnej lub sensorycznej. Przy ustaleniu potrzeby wsparcia bierze się pod uwagę, adekwatnie do wieku oraz niepełnosprawności fizycznej, psychicznej, intelektualnej lub sensorycznej, zdolność osoby do samodzielnego wykonywania określonych czynności, związanych z obszarami codziennego funkcjonowania oraz rodzaj wymaganego wsparcia, z uwzględnieniem czasu niezbędnego do jej wykonania oraz konieczności wsparcia przez inną osobę lub technologię wspomagającą, mającą na celu zapewnienie zwiększenia lub utrzymania niezależności osoby niepełnosprawnej.

Osoba odwołująca nie może kwestionować poziomu potrzeby wsparcia. Jeśli odwołanie będzie opierało się tylko na zarzutach dotyczących decyzji wydawanej przez wojewódzki zespół ds. orzekania o niepełnosprawności, to sąd odwołanie odrzuci.

Prawa tego nie nabędzie osoba, która:

• została umieszczona w domu pomocy społecznej, w rodzinnym domu pomocy, zakładzie opiekuńczo-leczniczym, zakładzie pielęgnacyjno-opiekuńczym, placówce zapewniającej całodobową opiekę osobom niepełnosprawnym, przewlekle chorym lub osobom w podeszłym wieku, o której mowa w przepisach o pomocy społecznej, zakładzie karnym, zakładzie poprawczym, areszcie śledczym albo schronisku dla nieletnich;
• jest uprawniona za granicą do świadczenia o charakterze podobnym do świadczenia wspierającego, chyba że dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej (tak samo będzie, jeżeli inna osoba jest uprawniona za granicą do świadczenia na pokrycie wydatków związanych z opieką, chyba że dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej).

Wysokość świadczenia uzależniona jest od obowiązującej w danym czasie wysokości renty socjalnej (obecnie 1588,44 zł brutto). Przysługuje ono miesięcznie w wysokości:

• 220 proc. renty socjalnej ‒ jeżeli w decyzji ustalającej poziom potrzeby wsparcia potrzebę tę określono na poziomie od 95 do 100 pkt w skali potrzeby wsparcia,
• 180 proc. renty socjalnej ‒ jeżeli w decyzji ustalającej poziom potrzeby wsparcia potrzebę tę określono na poziomie od 90 do 94 pkt w skali potrzeby wsparcia,
• 120 proc. renty socjalnej ‒ jeżeli w decyzji ustalającej poziom potrzeby wsparcia potrzebę tę określono na poziomie od 85 do 89 pkt w skali potrzeby wsparcia,
• 80 proc. renty socjalnej ‒ jeżeli w decyzji ustalającej poziom potrzeby wsparcia potrzebę tę określono na poziomie od 80 do 84 pkt w skali potrzeby wsparcia,
• 60 proc. renty socjalnej ‒ jeżeli w decyzji ustalającej poziom potrzeby wsparcia potrzebę tę określono na poziomie od 75 do 79 pkt w skali potrzeby wsparcia,
• 40 proc. renty socjalnej ‒ jeżeli w decyzji ustalającej poziom potrzeby wsparcia potrzebę tę określono na poziomie od 70 do 74 pkt w skali potrzeby wsparcia.

Prawo do tego świadczenia jest ściśle powiązane z decyzją ustalającą poziom potrzeby wsparcia. Dlatego prawo do świadczenia wspierającego przyznaje się na czas ważności tej decyzji ‒ do ostatniego dnia miesiąca, w którym upływa termin ważności tej decyzji.

świadczenie pielęgnacyjne na starych zasadach

Zgodnie z przepisami, na podstawie których przyznawano świadczenie przed 1 stycznia 2024 r., przysługuje ono z tytułu rezygnacji z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej i mogło zostać przyznane:

• matce albo ojcu,
• opiekunowi faktycznemu dziecka,
• osobie będącej rodziną zastępczą spokrewnioną,
• innym osobom, na których zgodnie z kodeksem rodzinnym i opiekuńczym ciąży obowiązek alimentacyjny, z wyjątkiem osób o znacznym stopniu niepełnosprawności

‒ jeżeli nie podejmują lub rezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej w celu sprawowania opieki nad osobą legitymującą się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji.

W przypadku osób, na których ciąży obowiązek alimentacyjny, innych niż spokrewnione w pierwszym stopniu z osobą wymagającą opieki, przysługuje świadczenie pielęgnacyjne, w przypadku gdy spełnione są łącznie następujące warunki:

• rodzice osoby wymagającej opieki nie żyją, zostali pozbawieni praw rodzicielskich, są małoletni lub legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności,
• nie ma innych osób spokrewnionych w pierwszym stopniu, są małoletnie lub legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności,
• nie ma opiekuna faktycznego dziecka ani osoby będącej rodziną zastępczą spokrewnioną lub legitymują się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności.

Będzie to skutkowało, tak jak dotychczas, utratą prawa do świadczenia. Pobrane za ten okres świadczenie będzie uznane za świadczenie nienależnie pobrane.

Świadczenie pielęgnacyjne przysługuje, jeżeli niepełnosprawność osoby wymagającej opieki powstała:

• nie później niż do ukończenia 18. roku życia lub
• w trakcie nauki w szkole lub w szkole wyższej, jednak nie później niż do ukończenia 25. roku życia.

Jak wynika z przepisów przejściowych do ustawy o świadczeniu wspierającym, osoby, którym wcześniej przyznane zostało prawo do świadczenia pielęgnacyjnego, zachowują je na zasadach obowiązujących do 31 grudnia 2023 r., nie dłużej jednak niż do końca okresu, na który prawo zostało przyznane.

Przepisy doprecyzowują, że wskazane wyżej osoby zachowują prawo odpowiednio do świadczenia pielęgnacyjnego na starych zasadach również w przypadku, gdy osobie, nad którą sprawują opiekę, zostało wydane nowe orzeczenie o stopniu niepełnosprawności albo orzeczenie o niepełnosprawności. Warunkiem zachowania prawa do świadczenia pielęgnacyjnego na starych zasadach jest złożenie wniosku o nowe orzeczenie w terminie trzech miesięcy od dnia następującego po dniu, w którym upłynął termin ważności dotychczasowego orzeczenia, a następnie złożenie wniosku o ustalenie prawa do świadczenia pielęgnacyjnego w terminie trzech miesięcy, licząc od wydania orzeczenia o stopniu niepełnosprawności albo o niepełnosprawności.

Przepisy przejściowe ustawy o świadczeniu wspierającym stanowią, że świadczenie pielęgnacyjne nie przysługuje, jeżeli osoba wymagająca opieki ma przyznane prawo do świadczenia wspierającego.

Wypłata świadczenia pielęgnacyjnego na starych zasadach podlega wstrzymaniu, jeżeli osoba wymagająca opieki lub osoba uprawniona do jej reprezentowania złożyła wniosek o ustalenie prawa do świadczenia wspierającego. Jeśli ZUS odmówi przyznania tego świadczenia lub pozostawi go bez rozpatrzenia, to świadczenie pielęgnacyjne wypłaca się od miesiąca, w którym wstrzymano jego wypłatę, do końca okresu na jaki je przyznano.

W takiej sytuacji świadczenie pielęgnacyjne uważa się za nienależnie pobrane i będzie ono podlegało zwrotowi.

specjalny zasiłek opiekuńczy

Od 1 stycznia 2024 r. nie jest możliwe złożenie wniosku o przyznanie tego świadczenia, ponieważ zniknęło ono już z katalogu świadczeń rodzinnych określonych w ustawie. Nadal jednak mogą je pobierać osoby, które takie prawo nabyły już wcześniej.

Specjalny zasiłek opiekuńczy przysługuje osobom, na których zgodnie z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ciąży obowiązek alimentacyjny, a także małżonkom, jeżeli:

• nie podejmują zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej lub
• rezygnują z zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej

‒ w celu sprawowania stałej opieki nad osobą legitymującą się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności albo orzeczeniem o niepełnosprawności łącznie ze wskazaniami: konieczności stałej lub długotrwałej opieki lub pomocy innej osoby w związku ze znacznie ograniczoną możliwością samodzielnej egzystencji oraz konieczności stałego współudziału na co dzień opiekuna dziecka w procesie jego leczenia, rehabilitacji i edukacji.

Specjalny zasiłek opiekuńczy przysługuje, jeżeli łączny dochód rodziny osoby sprawującej opiekę oraz rodziny osoby wymagającej opieki w przeliczeniu na osobę nie przekracza kwot określonych dla zasiłku rodzinnego.

Specjalny zasiłek opiekuńczy przysługuje w wysokości 620 zł miesięcznie.

Zasiłek ten nie przysługuje, jeśli:

• osoba sprawująca opiekę:

– ma ustalone prawo do emerytury, renty, renty rodzinnej z tytułu śmierci małżonka przyznanej w przypadku zbiegu prawa do renty rodzinnej i innego świadczenia emerytalno-rentowego, renty socjalnej, zasiłku stałego, nauczycielskiego świadczenia kompensacyjnego, zasiłku przedemerytalnego, świadczenia przedemerytalnego, rodzicielskiego świadczenia uzupełniającego lub świadczenia pieniężnego przyznanego na zasadach określonych w ustawie z 8 lutego 2023 r. o świadczeniu pieniężnym przysługującym członkom rodziny funkcjonariuszy lub żołnierzy zawodowych, których śmierć nastąpiła w związku ze służbą albo z podjęciem poza służbą czynności ratowania życia lub zdrowia ludzkiego albo mienia (Dz.U. poz. 658),

– ma ustalone prawo do specjalnego zasiłku opiekuńczego, świadczenia pielęgnacyjnego lub zasiłku dla opiekuna,

– legitymuje się orzeczeniem o znacznym stopniu niepełnosprawności;

• osoba wymagająca opieki została umieszczona w rodzinie zastępczej, z wyjątkiem rodziny zastępczej spokrewnionej, w rodzinnym domu dziecka albo, w związku z koniecznością kształcenia, rewalidacji lub rehabilitacji, w placówce zapewniającej całodobową opiekę, w tym w specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym, z wyjątkiem podmiotu wykonującego działalność leczniczą, i korzysta w niej z całodobowej opieki przez więcej niż pięć dni w tygodniu;
• na osobę wymagającą opieki inna osoba ma ustalone prawo do wcześniejszej emerytury;
• na osobę wymagającą opieki jest ustalone prawo do dodatku do zasiłku rodzinnego, prawo do specjalnego zasiłku opiekuńczego, prawo do świadczenia pielęgnacyjnego lub prawo do zasiłku dla opiekuna;
• na osobę wymagającą opieki inna osoba jest uprawniona za granicą do świadczenia na pokrycie wydatków związanych z opieką, chyba że przepisy o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego lub dwustronne umowy o zabezpieczeniu społecznym stanowią inaczej.

Zarejestrowanie w powiatowym urzędzie pracy jako osoba poszukująca pracy lub posiadanie statusu bezrobotnego nie ma wpływu na uprawnienie do specjalnego zasiłku opiekuńczego.

postępowanie w sprawach o świadczenia rodzinne

Wniosek taki może złożyć małżonek lub oboje małżonkowie, rodzic lub rodzice, opiekun faktyczny dziecka, opiekun prawny dziecka, rodzina zastępcza, osoba prowadząca rodzinny dom dziecka, dyrektor placówki opiekuńczo-wychowawczej, dyrektor regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej albo dyrektor interwencyjnego ośrodka preadopcyjnego, osoba ucząca się, pełnoletnia osoba niepełnosprawna lub inna osoba upoważniona do reprezentowania dziecka lub pełnoletniej osoby niepełnosprawnej, a także osoby, na których zgodnie z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego ciąży obowiązek alimentacyjny.

W przypadku umieszczenia dziecka w pieczy zastępczej wniosku nie mogą złożyć rodzice ani opiekunowie, a wyłącznie rodzina zastępcza, osoba prowadząca rodzinny dom dziecka, dyrektor placówki opiekuńczo-wychowawczej, dyrektor regionalnej placówki opiekuńczo-terapeutycznej albo dyrektor ośrodka.

Wniosek składa się w urzędzie gminy lub miasta właściwym ze względu na miejsce zamieszkania wnioskodawcy lub w jednostce organizacyjnej miasta albo gminy, np. w ośrodku pomocy społecznej. Można go złożyć online za pośrednictwem Portalu Informacyjno-Usługowego Emp@tia lub w tradycyjnej formie papierowej w urzędzie albo za pośrednictwem poczty.

Wniosek składa się wraz z oświadczeniem o następującej treści: „Jestem świadomy(a) odpowiedzialności karnej za złożenie fałszywego oświadczenia”. Klauzula ta zastępuje pouczenie organu o odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań.

Ustawa przewiduje, że ilekroć w postępowaniach w sprawach o przyznanie świadczeń jest wymagane potwierdzenie następujących okoliczności:

• uczęszczanie dziecka lub osoby uczącej się do szkoły lub szkoły wyższej,
• wysokość dochodu rodziny lub członków rodziny uzyskanego przez rodzinę lub członków rodziny w roku kalendarzowym poprzedzającym okres zasiłkowy,
• wielkość gospodarstwa rolnego,
• nieponoszenie opłaty za pobyt członka rodziny w instytucji zapewniającej całodobowe utrzymanie,
• termin i okres, na jaki został udzielony przez pracodawcę urlop wychowawczy, oraz okresy zatrudnienia,
• niekorzystanie z całodobowej opieki nad dzieckiem umieszczonym w specjalnym ośrodku szkolno-wychowawczym

‒ osoba ubiegająca się o przyznanie świadczenia przedkłada zaświadczenie albo oświadczenie.

Oświadczenia te składa się pod rygorem odpowiedzialności karnej za składanie fałszywych zeznań.

Zgodnie z ogólną zasadą prawo do świadczeń rodzinnych ustala się na okres zasiłkowy obejmujący okres od 1 listopada do 31 października następnego roku, z wyjątkiem świadczeń o charakterze jednorazowym (np. zapomoga z tytułu urodzenia dziecka) oraz zasiłku pielęgnacyjnego, świadczenia pielęgnacyjnego oraz świadczenia rodzicielskiego.

Zgodnie z kolejną zasadą prawo do świadczeń rodzinnych ustala się, począwszy od miesiąca, w którym wpłynął wniosek z prawidłowo wypełnionymi dokumentami, do końca okresu zasiłkowego.

W ich przypadku nieco inaczej liczy się początkowy okres, od jakiego przyznaje się świadczenie. Jeżeli w okresie trzech miesięcy, licząc od dnia wydania orzeczenia o niepełnosprawności lub orzeczenia o stopniu niepełnosprawności, zostanie złożony wniosek o ustalenie prawa do świadczenia uzależnionego od niepełnosprawności, prawo to ustala się począwszy od miesiąca, w którym złożono wniosek o ustalenie niepełnosprawności lub stopnia niepełnosprawności.

W przypadku ustalania prawa do świadczeń uzależnionych od niepełnosprawności danej osoby prawo to ustala się na okres zasiłkowy, chyba że orzeczenie o niepełnosprawności lub orzeczenie o stopniu niepełnosprawności zostało wydane na czas określony. W tym przypadku prawo do świadczeń rodzinnych ustala się do ostatniego dnia miesiąca, w którym upływa termin ważności orzeczenia, nie dłużej jednak niż do końca okresu zasiłkowego.

Specjalne zasady dotyczą też przyznania zasiłku rodzinnego za wrzesień. Będzie to możliwe, jeżeli dziecko lub osoba ucząca się, legitymująca się orzeczeniem o umiarkowanym lub znacznym stopniu niepełnosprawności, po ukończeniu nauki w szkole zostały przyjęte, w tym samym roku kalendarzowym, do szkoły wyższej.

Prawo do tych świadczeń ustala się na czas nieokreślony, chyba że orzeczenie o niepełnosprawności lub orzeczenie o stopniu niepełnosprawności zostało wydane na czas określony. W takiej sytuacji prawo do zasiłku pielęgnacyjnego lub świadczenia pielęgnacyjnego ustala się do ostatniego dnia miesiąca, w którym upływa termin ważności orzeczenia.

Prawo do świadczenia rodzicielskiego ustala się, począwszy od miesiąca urodzenia lub przysposobienia dziecka lub od miesiąca objęcia dziecka opieką, jeżeli wniosek o ustalenie prawa do świadczenia rodzicielskiego został złożony w terminie trzech miesięcy, licząc od dnia urodzenia lub przysposobienia dziecka lub od dnia objęcia dziecka opieką. Świadczenie przyznaje się na okres wskazany w art. 17c ust. 2 ustawy, a więc od 52 do 71 tygodni w zależności od tego, ile dzieci urodziło się podczas jednego porodu lub ile dzieci przysposobiono. W przypadku złożenia wniosku po terminie prawo do świadczenia rodzicielskiego ustala się, począwszy od miesiąca, w którym wpłynął wniosek.

W przypadku gdy świadczenie przysługuje ojcu, wskazany wyżej termin trzech miesięcy jest liczony od dnia skrócenia okresu pobierania świadczenia rodzicielskiego, śmierci matki dziecka lub porzucenia dziecka przez matkę.

W takiej sytuacji podmiot realizujący świadczenia wzywa pisemnie osobę ubiegającą się o świadczenia do poprawienia lub uzupełnienia wniosku w terminie 14 dni od dnia otrzymania wezwania. Niezastosowanie się do wezwania skutkuje pozostawieniem wniosku bez rozpatrzenia.

W takim przypadku podmiot realizujący świadczenia przyjmuje wniosek i wyznacza termin nie krótszy niż 14 dni i nie dłuższy niż 30 dni na uzupełnienie brakujących dokumentów. Niezastosowanie się do wezwania skutkuje pozostawieniem wniosku bez rozpatrzenia. Jeśli jednak przyczyną niedostarczenia wymaganego dokumentu przez wnioskodawcę jest niewydanie dokumentu przez właściwą instytucję w ustawowo określonym, w odrębnych przepisach, terminie oraz wnioskodawca może to udokumentować, świadczenia przysługują począwszy od miesiąca, w którym wniosek został złożony.

Ustawa nakłada na osobę występująca o świadczenie obowiązek niezwłocznego powiadomienia organu właściwego wypłacającego świadczenia rodzinne o wystąpieniu zmian w liczbie członków rodziny, uzyskiwanym dochodzie lub innych danych mających wpływ na prawo do świadczeń rodzinnych, w tym na wysokość otrzymywanych świadczeń.

Ponadto osoby otrzymujące świadczenia rodzinne są obowiązane do udzielania, na żądanie organu właściwego lub wojewody, wyjaśnień oraz informacji co do okoliczności mających wpływ na prawo do świadczeń rodzinnych.

W takiej sytuacji zasiłek rodzinny wypłaca się w wysokości odpowiadającej nowej grupie wiekowej dziecka, od miesiąca następującego po miesiącu, w którym nastąpiła ta zmiana.

Wnioski w sprawie ustalenia prawa do świadczeń rodzinnych na nowy okres zasiłkowy są przyjmowane od 1 sierpnia danego roku, a w przypadku wniosków składanych drogą elektroniczną ‒ od 1 lipca danego roku.

Gdy osoba ubiegająca się o świadczenia rodzinne na nowy okres zasiłkowy złoży wniosek wraz z wymaganymi dokumentami do 31 sierpnia, ustalenie prawa do świadczeń rodzinnych oraz wypłata przysługujących świadczeń następuje do 30 listopada.

Z kolei gdy osoba ubiegająca się o świadczenia rodzinne na nowy okres zasiłkowy złoży wniosek wraz z wymaganymi dokumentami od 1 września do 31 października, ustalenie prawa do świadczeń rodzinnych oraz wypłata przysługujących świadczeń następuje do 31 grudnia.

W przypadku gdy osoba ubiegająca się o świadczenia na nowy okres zasiłkowy złoży wniosek wraz z wymaganymi dokumentami w okresie od 1 listopada do 31 grudnia danego roku, ustalenie prawa do świadczeń oraz wypłata przysługujących świadczeń następuje do ostatniego dnia lutego następnego roku.

Z kolei wniosek o dodatek z tytułu urodzenia dziecka składa się do ukończenia przez dziecko pierwszego roku życia.

Ustawa rozstrzyga, że w przypadku zbiegu prawa rodziców, opiekunów faktycznych dziecka lub opiekunów prawnych dziecka do świadczeń wypłaca się je temu z rodziców, opiekunów faktycznych dziecka lub opiekunów prawnych dziecka, który pierwszy złożył wniosek.

Jeżeli dziecko nie pozostaje we wspólnym gospodarstwie domowym z obojgiem rodziców, to świadczenia wypłaca się temu z rodziców, pod którego opieką dziecko się znajduje.

W razie zbiegu uprawnień do świadczenia pielęgnacyjnego, specjalnego zasiłku opiekuńczego lub zasiłku dla opiekuna przysługującego więcej niż jednej osobie sprawującej opiekę nad osobą lub osobami wymagającymi opieki przyznaje się tylko jedno świadczenie pielęgnacyjne, specjalny zasiłek opiekuńczy albo zasiłek dla opiekuna osobie, która pierwsza złożyła wniosek.

Taki skutek ma miejsce, jeśli wnioskodawca odmówił udzielenia lub nie udzielił w wyznaczonym terminie wyjaśnień co do okoliczności mających wpływ na prawo do świadczeń. Gdyby jednak ostatecznie taki wywiad został przeprowadzony, a wyjaśnienia udzielone, świadczenia wypłaca się od miesiąca, w którym przeprowadzono wywiad lub wpłynęły wyjaśnienia, do końca okresu zasiłkowego.

Ponadto wstrzymuje się wypłatę świadczeń, jeżeli wnioskodawca nie podejmuje świadczeń przez trzy kolejne miesiące kalendarzowe. W przypadku zgłoszenia się tej osoby po upływie trzech miesięcy wypłaca się jej świadczenia za cały okres wstrzymania, jeżeli osoba spełnia warunki określone w ustawie.

Jeżeli wznowienie wypłaty wstrzymanych świadczeń nie nastąpi do końca okresu zasiłkowego, to prawo do nich wygasa.

Trzeba je zwrócić, gdy zostaną uznane za nienależnie pobrane w rozumieniu ustawy. Za takie uważa się świadczenia:

• wypłacone mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie, zawieszenie prawa lub zmniejszenie wysokości przysługujących świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli osoba pobierająca była pouczona o braku prawa do ich pobierania,
• wypłacone w związku z zastosowaniem przepisów o utracie i uzyskaniu dochodu ‒ po ustaleniu, że wystąpiły okoliczności, o których mowa w art. 5 ust. 4c ustawy, zgodnie z którym przepisów o utracie i uzyskaniu dochodu nie stosuje się do dochodu z tytułu zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej i dochodu z tytułu wykreślenia z rejestru lub rozpoczęcia pozarolniczej działalności gospodarczej, jeżeli członek rodziny, osoba ucząca się lub dziecko pozostające pod opieką opiekuna prawnego utracili dochód z tych tytułów i w okresie trzech miesięcy, licząc od dnia utraty dochodu, uzyskali dochód u tego samego pracodawcy lub zleceniodawcy, lub zamawiającego dzieło lub ponownie rozpoczęli pozarolniczą działalność gospodarczą,
• przyznane lub wypłacone na podstawie fałszywych zeznań lub dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzenia w błąd przez osobę pobierającą te świadczenia,
• wypłacone w przypadku, o którym mowa w art. 23a ust. 5 ustawy, za okres od dnia, w którym osoba stała się uprawniona do świadczeń w innym państwie w związku ze stosowaniem przepisów o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego, do dnia wydania decyzji o uchyleniu decyzji przyznającej świadczenia,
• przyznane na podstawie decyzji, której nieważność stwierdzono następnie z powodu jej wydania bez podstawy prawnej lub z rażącym naruszeniem prawa albo przyznane na podstawie decyzji, która została następnie uchylona w wyniku wznowienia postępowania i osobie odmówiono prawa do świadczenia,
• wypłacone osobie innej niż osoba, która została wskazana w decyzji przyznającej świadczenia, z przyczyn niezależnych od organu, który wydał tę decyzję.

Nie każde zatem nieprawidłowo wypłacone świadczenie będzie podlegało zwrotowi, a tylko takie, które da się przyporządkować do jednej ze wskazanych okoliczności.

Należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych ulegają przedawnieniu z upływem trzech lat, licząc od dnia, w którym decyzja o ich ustaleniu i zwrocie stała się ostateczna.

Ustawa przewiduje jednak kilka okoliczności, gdy bieg przedawnienia ulegnie przerwaniu. Będzie tak w przypadku:

• odroczenia terminu płatności należności,
• rozłożenia spłaty należności na raty,
• zastosowania środka egzekucyjnego, o którym dłużnik został powiadomiony

– przy czym po przerwaniu biegu terminu przedawnienia biegnie on na nowo odpowiednio od dnia następującego po dniu odroczenia terminu płatności należności, rozłożenia spłaty należności na raty lub zastosowania środka egzekucyjnego, o którym dłużnik został powiadomiony.

Ważny jest jednak nie tylko termin przedawnienia należności, lecz także termin, w jakim organ może wydać samą decyzję o ustaleniu i zwrocie nienależnie pobranych świadczeń. Ustawa przewiduje na to 10 lat od pobrania świadczeń. Po tym terminie decyzja w tej sprawie nie może zostać wydana.

Jako podstawową formę ustawa przewiduje potrącenia. Zgodnie z jej przepisami kwoty nienależnie pobranych świadczeń ustalone ostateczną decyzją podlegają potrąceniu z wypłacanych świadczeń rodzinnych, zasiłków dla opiekunów, świadczenia wychowawczego oraz świadczenia dobry start.

Jeśli dłużnik nie ma prawa do żadnego z tych świadczeń i potrącenie nie jest możliwe, to należności z tytułu nienależnie pobranych świadczeń rodzinnych podlegają egzekucji w trybie przepisów o postępowaniu egzekucyjnym w administracji.

Należności z tego tytułu podlegają zwrotowi łącznie z odsetkami ustawowymi za opóźnienie na rachunek bankowy wskazany przez właściwy organ. Odsetki są naliczane od pierwszego dnia miesiąca następującego po dniu wypłaty do dnia spłaty.

Tak, organ, który wydał decyzję w tej sprawie, może umorzyć kwotę nienależnie od pobranych świadczeń łącznie z odsetkami w całości lub w części, odroczyć termin płatności albo rozłożyć ją na raty, jeżeli zachodzą szczególnie uzasadnione okoliczności dotyczące sytuacji rodziny.

Może to mieć miejsce, jeśli odmowa przyznania świadczeń lub ustalenie ich wysokości były następstwem błędu podmiotu realizującego zadania w zakresie świadczeń. W takim przypadku wypłata może nastąpić za trzy lata wstecz, licząc od dnia zawiadomienia o popełnieniu błędu lub dnia wydania decyzji prostującej błąd z urzędu.

Ustawa przewiduje, że organ właściwy oraz wojewoda mogą bez zgody strony zmienić lub uchylić ostateczną decyzję administracyjną, na mocy której strona nabyła prawo do świadczeń, jeżeli:

• uległa zmianie sytuacja rodzinna lub dochodowa rodziny mająca wpływ na prawo do świadczeń,
• członek rodziny nabył prawo do świadczeń tego typu w innym państwie w związku ze stosowaniem przepisów o koordynacji systemów zabezpieczenia społecznego,
• osoba nienależnie pobrała świadczenie rodzinne,
• wystąpiły inne okoliczności mające wpływ na prawo do świadczeń.

Zmiana decyzji na korzyść strony nie wymaga jej zgody. Jeśli dotyczy ona wysokości świadczenia, to wszczęcie postępowania w takiej sytuacji następuje z urzędu, co nie wymaga zawiadomienia strony. ©℗