Wiele tradycyjnie męskich zawodów straciło prestiż albo rację bytu. Ewolucja rynku pracy zniosła też instytucję żywiciela rodziny. Związana z tym frustracja i poczucie niespełnienia częściowo tłumaczą, dlaczego tylu młodych Polaków głosuje na skrajną prawicę.
Weronika Grzebalska, socjolożka, wykładowczyni akademicka, doktorantka w Szkole Nauk Społecznych PAN. Jej badania koncentrują się na militaryzmie i polityce prawicy z uwzględnieniem relacji płci. Autorka książki „Płeć powstania warszawskiego” (NCK 2013). Stypendystka m.in. Fundacji Kościuszkowskiej i programu Trajectories of Change Fundacji ZEIT. Do września br. prezeska Polskiego Towarzystwa Genderowego
Pojawiła się ostatnio teza, że to gorzej wykształceni i seksualnie sfrustrowani młodzi mężczyźni odpowiadają u nas za sukcesy radykalnej prawicy. Mamy w Polsce polityczną wojnę płci?
Spokojnie, nie mamy wojny płci. Ale rzeczywiście, polaryzująca narracja, która ujmuje głębsze i bardziej skomplikowane konflikty społeczno-polityczne właśnie jako wojnę płci, rośnie w siłę. W wersji prawicowej dostajemy opowieść o cywilizacyjnym starciu między ideologią gender a tradycyjną rodziną, w wersji progresywnej – między równością a patriarchatem.
Czemu służą te narracje?
Zawsze dość wygodnie jest znaleźć grupę, którą można obarczyć odpowiedzialnością za złożone problemy społeczne, jak aktualny kryzys globalnego projektu demokracji liberalnej. Obecnie takim fetyszem dla prawicy jest „obóz gender”, dla lewicy – „wściekli biali mężczyźni”, jak określił ich amerykański socjolog Michael Kimmel. Mamy kozła ofiarnego, więc nie musimy szukać systemowych źródeł problemu. A rzeczywistość jest niestety bardziej skomplikowana.
Weronika Grzebalska, socjolożka, wykładowczyni akademicka, doktorantka w Szkole Nauk Społecznych PAN. / DGP
Ale przecież badania potwierdzają, że mężczyźni i kobiety, zwłaszcza młodzi, różnią się politycznie. Już wyborczy exit poll wskazywał, że to mężczyźni wprowadzili do Sejmu Konfederację – wśród kobiet poparcie dla tej partii było poniżej progu wyborczego.
To prawda, że w przypadku partii skrajnie prawicowych mamy do czynienia ze zjawiskiem tzw. luki płciowej (gender gap). Mężczyźni dużo częściej popierają takie ugrupowania i stanowią większość ich członków. Ta reguła sprawdza się także w Polsce. Tylko że zjawisko to jest znane i szeroko opisywane w naukach społecznych od dekad. Co więcej, ostatnimi czasy badacze zauważają, że w przypadku nowej fali nieliberalnej prawicy luka płciowa maleje. W 2012 r. we Francji kobiety głosowały na Marine Le Pen tak samo często jak mężczyźni; to samo miało miejsce w przypadku partii rządzących w Polsce i na Węgrzech. A media nagle sprzedają nam płciową lukę wyborczą jako wielką rewelację, która ma wszystko tłumaczyć.
Z czego wynika nadreprezentacja mężczyzn w elektoracie i szeregach skrajnej prawicy?
Jest wiele przyczyn, które nie muszą występować łącznie. Po pierwsze, radykalne ugrupowania prawicowe opierają się często na takich taktykach jak protesty uliczne, wandalizm czy przemoc, które przyciągają mniej kobiet. Po drugie, ruchy te mają często „męską” kulturę organizacyjną, a dostęp do władzy zapewniają w niej osobiste relacje z liderami. Po trzecie, grupy skrajnej prawicy w swoim programie i imaginarium często odwołują się do „tradycyjnego” porządku, którego częścią jest hierarchia płci.
Czyli mężczyźni głosują na prawicę, bo chcą odwrócić procesy emancypacyjne?
To nie takie proste. Nie negując mizoginii jako politycznej motywacji niektórych, w przypadku wielu wyborców język retradycjonalizacji może być raczej narzędziem do opowiedzenia o swoich doświadczeniach i wyrażenia związanego z tym rozczarowania czy nadziei.
Jakie to doświadczenia?
Ostatnie dekady były w świecie zachodnim, a w krajach postkomunistycznych w szczególności, czasem „zwijania” państwa, śmierci wielkiego przemysłu i rosnących nierówności. Dla wielu ludzi procesy te wiązały się z utratą poczucia bezpieczeństwa, kontroli nad swoim życiem i wpływu na kraj. Równolegle słabły tradycyjne sieci wzajemnego wsparcia. Rzeczywistość, która wyłoniła się z dekady lat 90., była przez wielu doświadczana jako świat brutalnego indywidualizmu i „wojny wszystkich ze wszystkimi”. Prawicowa retoryka retradycjonalizacji oferuje łatwe i spójne z tymi doświadczeniami rozwiązania.
Przekonuje pani, że nie tylko konserwatyzm kulturowy może skłaniać młodych Polaków do głosowania na radykalną prawicę. Ale z niedawnego sondażu IPSOS dla Oko.press wynika, że mężczyźni najczęściej wskazują jako zagrożenie dla Polski ideologię gender i ruch LGBT, zaś kobiety – kryzys klimatyczny.
Z tym badaniem jest sporo problemów metodologicznych. Ankietowanym odczytywano zamknięty katalog zagrożeń, które niekoniecznie odzwierciedlały ich rzeczywiste obawy. Każdy miał wybrać spośród nich nie więcej niż dwa. Nie wiemy też, czy na odpowiedzi mężczyzn i kobiet nie wpłynęły inne czynniki niż płeć – choćby ich wykształcenie czy miejsce zamieszkania. Tak zaprojektowane badanie nie służy temu, żeby dowiedzieć się czegoś o rzeczywistości społecznej, tylko potwierdza wcześniej przyjęte założenia na jej temat. Ja bym te wyniki zinterpretowała skromniej: mówią raczej, jaka jest podatność Polek i Polaków na różnego rodzaju paniki moralne. Gdybyśmy ten sam sondaż przeprowadzili kilka lat wcześniej, zanim część sceny politycznej zaczęła rozbudzać panikę moralną wokół ideologii gender i środowisk LGBT, wyniki byłyby prawdopodobnie zupełnie inne.
Narracja o autorytarnych, prawicowych mężczyznach jest konfrontowana z obrazem młodych Polek jako grupy, która częściej głosuje na partie lewicy i liberalnego centrum, dzięki czemu „uratuje demokrację”. Często przywołuje się w tym kontekście fenomen czarnego protestu.
W mojej ocenie ten ruch był tak wielkim sukcesem tylko dlatego, że zdołał zmobilizować kobiety o różnych poglądach, w tym te, które nie identyfikują się jako feministki i nie mają jednakowego podejścia do aborcji – także wyborczynie PiS czy osoby religijne. Rządzący to wyczuli i w dużej mierze dlatego przestraszyli się czarnego protestu. Wpisywanie go w logikę wojny cywilizacji i proste przeciwstawianie go orientacjom narodowo-katolickim uważam za błąd. W czasie moich badań nad polskim ruchem paramilitarnym spotkałam dziewczyny, które działając w obrębie tradycji narodowo-militarnej, wspierały czarny protest i niektóre postulaty feministyczne. Takich osób wyłamujących się z prostej polaryzacji jest więcej i są one bardzo niewygodne dla polityków prawicy, a także dla dominujących ram interpretacyjnych. Dlatego w genderowych badaniach nad prawicą coraz wyraźniej słychać głosy, że konieczna jest zmiana paradygmatu.
Na czym miałaby ona polegać?
Przez kilka dekad feministki tłumaczyły, że płeć ma znaczenie, a jej wpływ na politykę był dotąd nierozpoznawany i mało kogo interesował. Obecnie jesteśmy trochę w innej sytuacji, bo w dużej mierze naszą perspektywę udało się wprowadzić do głównego nurtu. Odkąd za sprawą prawicowych kampanii gender wyszedł z wieży z kości słoniowej i trafił pod strzechy, nie trzeba już udowadniać, że płeć jest kategorią istotną dla zrozumienia polityki. Coraz więcej intelektualistów, jak np. Iwan Krystew, mówi ostatnio, że musimy na nowo przemyśleć kategorie, w jakich opisywaliśmy społeczeństwo po 1989 r. Mówiąc szczerze, nie bardzo mamy wyjście, bo rzeczywistość coraz bardziej wymyka się wcześniejszym założeniom. Podstawowym wyzwaniem badawczym feminizmu jest dziś przyjrzenie się różnego rodzaju komplikacjom i pęknięciom podważającym obraz prawicy jako „wściekłych białych mężczyzn”, przed którymi uratują nas kobiety. Biorąc na warsztat polską skrajną prawicę, można by było np. zapytać o tę jedną trzecią wyborców Konfederacji, którą stanowią kobiety, i spróbować odpowiedzieć na pytanie, co je motywuje. Jest jednak dużo bardziej oczywisty przykład tego, że prosty podział na postępowe Polki i konserwatywnych Polaków nie działa.
Mianowicie?
Prawo i Sprawiedliwość – partia co prawda głównego nurtu, ale niejednokrotnie sięgająca do typowych dla skrajnej prawicy polityk i retoryki. Mam na myśli choćby jej kampanie przeciwko uchodźcom, środowiskom LGBT, prawom reprodukcyjnym czy edukacji seksualnej. PiS cieszy się równym poparciem mężczyzn i kobiet. Dlaczego? Bo bardzo wiele Polek głosuje na to ugrupowanie z innych powodów – pomimo, a nie ze względu na jego radykalną retorykę. Na przykład dlatego, że partia ta realizuje ważne dla nich postulaty socjalne. Kobiety zajmują też ważne funkcje zarówno w PiS, jak i w prorządowych prawicowych ruchach społecznych.
Niuanse są istotne, ale przecież nie unieważniają szerszych tendencji, na które wskazują badania.
W dobrze zaprojektowanych badaniach wychodzą także niuanse. Ale ograniczenia wynikają też z błędów interpretacyjnych. Kiedy spoglądamy na dane przez pryzmat jednej zmiennej – w tym przypadku płci, która ma nam wytłumaczyć cały świat – umykają nam szersze, strukturalne uwarunkowania. Tymczasem społeczeństwo to skomplikowany system naczyń połączonych. Nie sposób zrozumieć wyborów życiowych i politycznych mężczyzn bez uwzględnienia szerszych przemian ekonomicznych, które spowodowały, że wiele zawodów uznawanych tradycyjnie za męskie straciło prestiż albo w ogóle rację bytu. Ewolucja rynku pracy właściwie zniosła też w Europie instytucję męskiego żywiciela rodziny, który jest w stanie samodzielnie utrzymać ze swojej pensji partnerkę i dzieci. Zmiany te z całą pewnością mogą być dla mężczyzn powodem poczucia niespełnienia czy frustracji. Ale z drugiej strony musimy pamiętać, że ludzie nie głosują tylko jako kobiety i mężczyźni. Musimy przyjąć bardziej wielowymiarową perspektywę, uwzględniającą nie tylko płeć, lecz także strukturę klasową czy terytorialną – podział na wielkie miasta i peryferie.
Kto to słyszał, żeby ekspertka zajmująca się studiami nad osławionym genderem mówiła mi o trudnej sytuacji mężczyzn po transformacji. Albo tłumaczyła, że płeć nie ma aż takiego znaczenia.
W feministycznym środowisku naukowym sporo mówiło się o tym, że to kobiety poniosły ogromne koszty przemian po 1989 r. I jest to oczywiście prawda. Zwijanie się państwa oznaczało przerzucenie na barki pracujących kobiet dodatkowego etatu. Z wyjątkiem najlepiej sytuowanych gospodarstw domowych, które mogły sobie pozwolić na kupienie tych usług na wolnym rynku, obowiązki opiekuńcze spadły na kobiety. W konsekwencji obniżyły się ich wynagrodzenia i emerytury. Dlatego nawoływanie do obrony status quo przed patriarchalną prawicą nie działa na wiele kobiet z klasy ludowej czy niższej klasy średniej. Dla nich to neoliberalna polityka odczuwana była jako patriarchalna.
Badając grupy paramilitarne, dowiedziała się pani czegoś, co może nam pomóc zrozumieć odrodzenie się radykalnej prawicy i jej płciowy kontekst?
Tego typu aktywizm to, podobnie jak cała skrajna prawica, statystycznie częściej męska sprawa. Ale znów: w praktyce wcale nie jest to takie jednoznaczne, jak może się wydawać. Miałam do czynienia z organizacjami, w których w ogóle nie ma kobiet, oraz takimi, w których jest ich mniej więcej jedna czwarta – to najczęściej spotykana proporcja, notabene dużo wyższa niż w polskiej armii. Ale są i takie, w których kobiet było nawet 60 proc. Co ważniejsze, większość moich rozmówców postrzegała ich obecność w ruchu jako coś oczywistego i nieproblematycznego. „Nic dziwnego” – jak powiedział mi jeden lider.
Co w ogóle pcha ludzi do tego typu zaangażowania? Ideologia?
Deklarowanym celem tych grup jest po prostu wspieranie obronności kraju. Działacze i działaczki organizacji paramilitarnych są przekonani, że wycofanie się państwa z tej sfery – m.in. poprzez zmniejszenie armii, zniesienie poboru, szkoleń wojskowych czy z obrony cywilnej – oznacza przy niestabilnej sytuacji geopolitycznej bardzo poważne zagrożenie dla naszego zbiorowego bezpieczeństwa, które można poprawić tylko oddolnie, mobilizując się i szkoląc.
Brzmi nawet racjonalnie. Co jeszcze ich łączy?
Silny sentyment patriotyczny, poczucie, że państwo jest wartością, a przynależność do wspólnoty, status obywatela, są czymś, co wiąże się z pewnymi obowiązkami. Wielu ludzi patrzy dziś na grupy paramilitarne z nieufnością. Ale warto zadać sobie pytanie: jakie są inne sposoby realizowania republikańskiego etosu, propaństwowości i solidarności we współczesnej Polsce? Nie ma ich zbyt wiele. Nie wszystkim wystarczy głosowanie w wyborach i płacenie podatków. A w przypadku innych typów aktywności społecznej dobro państwa nie jest zwykle pierwszoplanowym motywem.
Ale czy rewersem tych szlachetnych motywacji nie są przypadkiem uprzedzenia wobec innych?
Na pewno perspektywa paramilitarystów ma swoją specyfikę. Z rozmów z respondentami wychodziłam często z poczuciem zagrożenia, myślami, że świat jest bardzo niebezpiecznym miejscem, że wisi nad nami groźba konfliktu, a przynajmniej poważnego kryzysu ekonomicznego. I że może sama powinnam doszkolić się z obrony cywilnej i zrobić zapas wody pitnej. Środowisko to odbiera rzeczywistość po 1989 r. jako świat rosnącego egoizmu, a jednocześnie osierocenia obywateli przez państwo. Króluje tam niestabilność, a wszelkie zagrożenia są sprywatyzowane – z wszechobecnym ryzykiem musisz radzić sobie sam. Paramilitaryści nie bardzo wierzą więc, że osłabione państwo ochroni ich w razie groźniejszego tąpnięcia.
Czyli, tak jak głoszono w okresie transformacji, trzeba brać los w swoje ręce, a darmowych obiadów nie ma?
To nie jest tylko kwestia sloganów, lecz także rzeczywistych doświadczeń, które łączą większość moich respondentów. W przypadku jednej z badanych kobiet takim przeżyciem była np. utrata przez jej rodzinę znacznej części dobytku w powodzi. Mówiła ona, że niedopuszczenie do podobnej sytuacji jest jej jednym z głównych celów. I rzeczywiście, obrona cywilna czy procedury na wypadek katastrof naturalnych istnieją w Polsce tylko teoretycznie. Nie są to jakieś paranoiczne wyobrażenia, patologiczny brak zaufania do instytucji czy sianie paniki. To fakt, o którym możemy przeczytać w raportach NIK. Podczas wielu wywiadów mogłam też zaobserwować mechanizm, o którym mówiłam wcześniej: narodowy militaryzm czy retradycjonalizacja stają się atrakcyjną odpowiedzią na problemy strukturalne.
Na przykład?
Rozmawiałam z chłopakiem z południowo-wschodniej Polski, który marzył o karierze w służbach mundurowych. Dał się poznać jako osoba o mocno prawicowych poglądach, piewca tradycyjnej rodziny, przeciwnik ruchu LGBT i przyjmowania uchodźców. Po paru godzinach wywiadu okazało się, że jego ojciec od wielu lat jest imigrantem zarobkowym w Niemczech i widuje się z rodziną raz w miesiącu. I ten chłopak sam z siebie powiedział coś takiego: a może po części właśnie dlatego chcę pracować w tych służbach mundurowych, dlatego polskość i tradycja są dla mnie tak ważne, bo po prostu chcę jeść obiad z rodziną codziennie, a nie tylko raz w miesiącu. Myślę, że nie jest jedynym, który doświadczenie emigracji zarobkowej w rodzinie przetworzył w taki sposób.
Jaki z tego wniosek?
Wzrost popularności języka tradycyjnych wartości w społeczeństwie może w praktyce sygnalizować bardzo różne rzeczy. Często na dowód konserwatyzmu Polaków przytacza się wyniki badań, które pokazują, że rodzina jest dla nich większą wartością niż praca zawodowa. W moim przekonaniu mówią one raczej o tym, że praca dla większości osób w naszym kraju nie wiąże się z samorealizacją, tylko doświadczeniem opresyjnego kieratu. Na tej samej zasadzie część polskich feministek opacznie interpretowała program 500 plus. Patrząc z perspektywy nieźle sytuowanych specjalistek, oceniały, że dla kobiet będzie on oznaczał wypchnięcie z rynku pracy, a w efekcie ograniczenie wolności i sprawczości. Tymczasem dla wielu z nich możliwość rezygnacji z uprzedmiatawiającej harówki może być emancypująca. Politykę wspierania kobiet jako matek widzi się zazwyczaj jako retradycjonalizację, a moim zdaniem można na nią patrzeć jak na taki feminizm na ciężkie czasy – emancypację ograniczoną, niestawiającą sobie ambitniejszych celów, ale wciąż zmieniającą codzienne życie kobiet na plus.
Wróćmy do dominujących w ruchu paramilitarnym mężczyzn. Na ile pasują oni do autorytarno-patriarchalnego stereotypu?
Zarówno prawicowi publicyści, jak i członkowie ruchu paramilitarnego często przedstawiają ten ruch w kategoriach remedium na rzekomy kryzys męskości, jako sposób na indywidualne i zbiorowe „zmężnienie”. Ze zrozumiałych przyczyn tego rodzaju hasła są w dyskursie feministycznym traktowane z ogromną nieufnością. Ale jak zaczęłam dociekać, co moi rozmówcy mają na myśli, okazało się, że dla większości z nich „remaskulinizacja” nie oznacza przywracania władzy mężczyzn nad kobietami, tylko budowanie autonomii, sprawczości, kontroli nad swoim własnym życiem i przyszłością. Podobnie było w przypadku kobiet. Kiedy mówiły, że ich koledzy są lepsi niż rówieśnicy spoza organizacji, to nierzadko chodziło o to, że w większym stopniu są dla nich partnerami. Rozumieją, że kobiety mogą mieć zainteresowania militarne, a także są bardziej samodzielni i np. nie mają problemu z tym, żeby po sobie posprzątać czy pozmywać.
A co z polityką? Wszyscy paramilitaryści głosują na narodowych radykałów i jeżdżą na Marsz Niepodległości?
Paramilitaryzm w Polsce jest dziś faktycznie prawicowy. Większość członków tego ruchu głosuje na partie, które tak się definiują. Ale czy zaangażowanie obywateli w obronę swojego kraju jest z definicji prawicowe? W Polsce okresu międzywojennego w tego typu działalność włączały się środowiska z niemal całego spektrum politycznego. Dlaczego i dzisiaj nie mieliby w niej uczestniczyć ludzie o innych poglądach? Po prostu w ostatnich latach kwestie obronności i udziału w niej obywateli podnosi właściwie tylko prawica. Bodaj wszystkie ugrupowania na lewo od PiS opowiadają się za likwidacją wojsk obrony terytorialnej. W odbiorze paramilitarystów mają one też niejednoznaczny stosunek do polskości jako takiej. Raczej chciałyby Polaków zmienić, zdyscyplinować, upodobnić do społeczeństw starej Europy. Im taka polityka imitowania Zachodu się nie podoba, kojarzy się z uprawianym w okresie transformacji naśladownictwem i zwijaniem państwa na rzecz ciał transnarodowych. A oni chcieliby wzmocnienia polskiego państwa.
Może podstawowy problem jest właśnie taki: rzesza młodych ludzi, głównie mężczyzn, czuje, że system nie oferuje im ani ścieżki życiowego awansu, ani programu politycznego, który mówiłby o ważnych dla nich kwestiach?
Rzeczywiście, często ruchy prawicowe, zwłaszcza te na prawo od PiS, są jedynymi, które się interesują tym środowiskiem. Akces do prawicy staje się więc czymś naturalnym, choć niekoniecznie oznacza to automatycznie podpisanie się pod całym jej programem. Ale jak już młodzi mężczyźni wpadną w ich orbitę, to przez lewicę i liberalne centrum są traktowani jako faszyści – źródło zagrożenia, obiekt pogardy, obciążenie, a nie potencjalny elektorat.
Jak do nich dotrzeć?
Na początku trzeba by było pokonać nasze własne mury empatii, jak nazywa je amerykańska badaczka Arlie Russell Hochschild, i postarać się zrozumieć wyborców prawicy. Dopiero w następnej kolejności przyszedłby czas na formułowanie propozycji i recept. Gdybym nie odbyła wielu rozmów z członkami organizacji obronnych, moje wyobrażenia na ich temat i oferty, które mogłabym sformułować jako publicystka, nie miałyby wiele wspólnego z ich realnymi potrzebami. Powiem więcej, kiedy pierwszy raz pojechałam robić wywiady, wiele założeń badawczych mi się posypało. Ale kiedy nasze kategorie analityczne nie działają, nie jest to porażka, lecz szansa na nowe otwarcie.
Skrajna prawica w wielu krajach, takich jak Francja czy Holandia, staje się coraz bardziej atrakcyjna także dla kobiet. Dlaczego?
W dużej mierze to kwestia zmiany strategii i retoryki, włączania pewnych elementów kojarzonych z prawami kobiet. Marine Le Pen, której udało się przekonać wiele Francuzek, opowiada się za prawem do przerywania ciąży. Zdecydowanie zmiękczyła też dyskurs swojej partii dotyczący kwestii etniczno-narodowych. Skrajna prawica nauczyła się wykorzystywać do swoich celów język i niektóre wartości mainstreamu, mówiąc np. o obronie europejskich wartości, w tym niektórych praw kobiet, przed wpływem imigracji.
Radykalna prawica w polskim wydaniu może przejść podobną ewolucję? Ma potencjał przyciągnięcia do siebie kobiet, jest tym zainteresowana?
Już przyciąga! Spośród ugrupowań na prawo od PiS chyba najlepiej radzą z tym sobie narodowcy. Socjolog Łukasz Jurczyszyn pokazał w swoich badaniach, że na poziomie struktur terenowych w wielu regionach narodowcy prowadzą działalność typowo społecznikowską – organizują kolonie czy paczki na święta dla uboższych dzieciaków. Taka oddolna działalność przyciąga więcej kobiet niż bardziej konfrontacyjne taktyki. W polskiej prasie pojawiają się materiały, które pokazują, że dziewczyny zaangażowane w ruchy nacjonalistyczne dążą do niuansowania przekazu swoich organizacji, choćby w kwestiach dotyczących pozycji kobiet w społeczeństwie czy historii. Niektóre nazywają się nawet prawicowymi feministkami, choć środowiska progresywne widzą w nich raczej agentki patriarchatu. Nie ma niestety w Polsce zbyt wielu pogłębionych badań na temat kobiet skrajnej prawicy. Oczywistym problemem jest dostęp do tych środowisk. Poza tym jako badaczki i badacze chętniej pochylamy się nad postaciami, którym chcemy przywrócić należny im głos, niż nad tymi, które budzą nasz sprzeciw.
Magazyn DGP z 11 listopada 2019 r. / Dziennik Gazeta Prawna
Twierdzi pani, że feminizm nie powinien traktować aktywności politycznej kobiet, która jest sprzeczna z jego założeniami, jako wyrazu fałszywej świadomości. Jaka jest alternatywa?
Po pierwsze, myśląc o kobietach prawicy jako o agentkach patriarchatu czy paprotkach, kwestionujemy ich osobiste wybory, samodzielność i moralność, zamiast krytykować ich politykę i jej konsekwencje. W efekcie nie traktujemy ich serio jako aktorek politycznych i nie doceniamy władzy, jaką często mają. To krótkowzroczne. U części kobiet powstaje przekonanie, że to ruchy progresywne je upupiają, a prawica daje im przestrzeń do działania. Po drugie, spotykając się i rozmawiając z prawicowymi aktywistkami, zrozumiałam, że wiele z nich ma inne wyobrażenie o emancypacji niż feminizm liberalny. Widzą trzecią drogę miedzy całościowym odrzuceniem porządku płci a prostym dostosowaniem do niego. Jest nim to, co węgierska historyczka Andrea Pető nazywa antymodernistyczną emancypacją, a więc rozszerzenie kobiecych ról w sferę konwencjonalnie męską w ramach tradycji, a nie w kontrze do niej. Antymodernistyczne recepty zawsze rosną w siłę, kiedy zawiodła polityka postępu. Dostrzeżenie tych złożoności i związana z tym korekta naszych ram interpretacyjnych oznacza też odnotowanie, że obóz prawicowy nie jest ani tak jednolity, ani tak męski, jak się wydaje.
To znaczy?
Warto dostrzec, że to nie są szeregi identycznych ludzi w mundurach, zagrażających spokojnemu życiu liberalnego mieszczucha, tylko zróżnicowany, wielobarwny ruch, który w wielu miejscach odgrywa podobną rolę, co zachwalany trzeci sektor. Ruch paramilitarny pomaga ludziom się spotykać, zapewnia oddolne sieci współpracy, dostarcza ważnych usług dla społeczności lokalnych. Słowem – buduje społeczeństwo obywatelskie. Co więcej, nawet do tych rzekomych ostoi męskości i tradycji dotarł ten wstrętny gender. A te pęknięcia i ambiwalencje są właśnie szansą dla polityki progresywnej. Pokazują, że polskie społeczeństwo nie jest wcale tak konserwatywne, jak chcieliby prawicowi ideolodzy. A wówczas okazuje się, że celem polityki progresywnej nie jest wcale zmienianie ludzi na siłę, jak straszą nas przeciwnicy „ideologii gender”, ale raczej dostosowanie istniejących instytucji do głębokich zmian, które już zaszły. Nie chodzi o to, żeby złapać się za ręce i udawać, że nic nas nie dzieli. Ale nie dajmy się wpędzać w wojnę kulturową, nie panikujmy, szukajmy pęknięć i wykorzystujmy je.