Jest to działanie polegające na odpieraniu bezpośredniego, bezprawnego zamachu na jakiekolwiek dobro pozostające pod ochroną prawa. Zamachem jest takie zachowanie się człowieka, które godzi w dobro pozostające pod ochroną prawa, czyli narusza je lub mu bezpośrednio zagraża. Może to być działanie albo zaniechanie – wówczas gdy podmiot zamachu był zobowiązany do podjęcia określonego działania. Podmiotem zamachu może być tylko człowiek.

Odpieranie zamachu chroni więc istniejący stan prawny przed bezprawiem.
Dlatego wszelkie działania podjęte w ramach obrony koniecznej traktowane są jako zgodne z prawem i nie stanowią przestępstwa (w rozumieniu prawa karnego) ani czynu niedozwolonego (w rozumieniu prawa cywilnego).

Bezprawny, bezpośredni zamach

Obronę konieczną uzasadnia jedynie bezprawny i bezpośredni zamach. Bezprawnym zamachem jest czyn naruszający przepisy, nie tylko karne (np. napastnik wyjął już broń, ale jeszcze nie strzelił, albo napastnik zamierzył się na pokrzywdzonego).
Zamach jest bezpośredni, gdy jego sprawca przystąpił już do ataku na dobro chronione prawem albo gdy z obiektywnej analizy sytuacji wynika, że niezwłocznie do niego przystąpi. W tym drugim przypadku osoba występująca w obronie może od razu zacząć działać, nie czekając na to, aż napastnik zaatakuje. Nie jest dopuszczalna obrona konieczna przed tzw. działaniami prawnymi (np. przed czynnościami podejmowanymi przez policjanta). Od broniącego nie można wymagać, aby ratował się ucieczką, ponieważ ma prawo odpierać zamach.

Broniący nie może jednak działać ze zbyt dużą gwałtownością, a ponadto jego obrona musi być skorelowana czasowo z atakiem. W przeciwnym razie będzie miało miejsce przekroczenie granic obrony koniecznej. Obrona konieczna powinna być bowiem proporcjonalna, czyli wystarczająca do odparcia zamachu.

Siła i intensywność zamachu

Oceniając, czy obrona była konieczna, bierze się pod uwagę siłę i intensywność zamachu, stopień jego niebezpieczeństwa oraz właściwości samego napastnika. Ocena tego, czy zachodzi konieczność obrony, powinna opierać się na kryteriach obiektywnych, np. gdyby w celu uniknięcia zamachu wystarczyło jedynie się odsunąć, a mimo to napadnięty zastosowałby drastyczne i niebezpieczne w skutkach środki obrony, to wówczas nastąpi przekroczenie prawa do obrony. W razie przekroczenia granic obrony koniecznej zostaje popełnione przestępstwo lub wykroczenie. Sąd może wówczas zastosować nadzwyczajne złagodzenie kary, a nawet odstąpić od jej wymierzenia.

WARTO ZAPAMIĘTAĆ
Jeżeli przekroczenie granic obrony koniecznej nastąpiło na skutek strachu lub wzburzenia, które jest usprawiedliwione okolicznościami zamachu, sąd odstąpi od wymierzenia kary.
PRZYKŁAD
Małżeństwo S. wracało wieczorem z kina. Pod bramą ich domu zostali zaczepieni przez nietrzeźwego i agresywnego Henryka B., wielokrotnego przestępcę, który zażądał gotówki. Odmówili. Napastnik wyciągnął nóż i skierował go w stronę Jadwigi S. Mąż Jan S. zareagował silnym odepchnięciem Henryka B., który upadł na krawędź chodnika i śmiertelnie się zranił. Sąd odstąpił od wymierzenia kary, uznając, że nastąpiła obrona konieczna.
Małgorzata Piasecka-Sobkiewicz

Podstawa prawna
* Art. 25 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. nr 88, poz. 553 z późn. zm.).