Są to korzyści uzyskane cudzym kosztem, bez dostatecznego usprawiedliwienia prawnego – jest to rodzaj instytucji zwanej bezpodstawnym wzbogaceniem. W praktyce oznacza to, że aby jedna strona była zobowiązana wobec drugiej, ktoś musiał wykonać zobowiązanie, które w rzeczywistości nie istniało albo nie stwarzało podstawy dla dokonania świadczenia, a ktoś inny stał się przez to bezpodstawnie wzbogacony – np. spłacono dług, który w rzeczywistości został już umorzony. Mówiąc o nienależnym świadczeniu, można wyróżnić jego następujące przypadki:

* strona, która spełniła nienależne świadczenie, nie była w ogóle do niego zobowiązana lub nie była zobowiązana względem osoby, której świadczyła,

* odpadła podstawa świadczenia lub zamierzony cel świadczenia nie został osiągnięty,

* czynność prawna zobowiązująca do spełnienia świadczenia była nieważna i nie stała się ważna po spełnieniu świadczenia.

Zgodnie z prawem, wzbogacony jest zobowiązany do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości. Istnieją jednak pewne wyjątki, zgodnie z którymi nie można żądać zwrotu świadczenia. Należą do nich następujące sytuacje:

* spełniający świadczenie wiedział, że nie był zobowiązany (chyba że świadczenie nastąpiło z zastrzeżeniem zwrotu, w celu uniknięcia przymusu lub w wykonaniu nieważnej czynności prawnej),

* spełnienie świadczenia czyni zadość zasadom współżycia społecznego – tzn. jest zgodne z obowiązującymi normami etycznymi, moralnymi, społecznymi,

* świadczenie zostało spełnione w celu zadośćuczynienia przedawnionemu roszczeniu,

* świadczenie zostało spełnione, zanim wierzytelność stała się wymagalna,

* świadczenie zostało spełnione z gry lub zakładu, chyba że gra lub zakład były zakazane albo nierzetelne.

W wielu przypadkach przepisy dotyczące nienależnego świadczenia są bardzo szczegółowe i pojawiają się w różnych dziedzinach prawa. Na przykład wspólnikom i akcjonariuszom spółek akcyjnych i z ograniczoną odpowiedzialnością nie wolno pobierać odsetek od wniesionych wkładów, jak również od przysługujących im udziałów lub akcji.

Dokonanie takiej wypłaty odsetek na rzecz wspólników stanowi nienależne świadczenie i powinno być zwrócone spółce.
Z kolei nienależne świadczenie w prawie podatkowym to nadpłata podatku. Oznacza to, że świadczenie podatkowe zostało zapłacone nienależnie, czyli że w ogóle nie powinno mieć miejsca, lub też zostało nadpłacone, tzn. jest wyższe, niż wynika to z obowiązujących przepisów.

PRZYKŁAD
Jeżeli bezrobotny pobrał nienależne świadczenie pieniężne, jest obowiązany do jego zwrotu. Może to być świadczenie wypłacone, mimo zaistnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do jego pobierania, jeżeli bezrobotny był pouczony o tych okolicznościach – np. w sytuacji, gdy został zatrudniony i otrzymuje wynagrodzenie w określonej wysokości. Na zwrócenie pieniędzy wraz z przekazaną od tego świadczenia zaliczką na podatek dochodowy od osób fizycznych oraz składką na ubezpieczenie zdrowotne bezrobotny ma 14 dni od dnia doręczenia decyzji.
Kamila Latosińska

Podstawa prawna
* Art. 405–414 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. nr 16, poz. 93 z późn. zm.).