Funkcjonariusze powinni poprzedzić czynności wezwaniem do wydania poszukiwanych rzeczy. Gospodarz ma prawo powołać pełnomocnika
Mateusz Jan Stańczyk prawnik w Kancelarii Prawnej Chałas i Wspólnicy / Dziennik Gazeta Prawna
Organy ścigania mogą odwiedzić firmę w celu dokonania przeszukania w związku ze sprawą jej kontrahenta, dyrektora lub pracownika. Zdarza się, że wizyta taka jest skutkiem złośliwego donosu konkurencji, który ma na celu zdezorganizowanie funkcjonowania biura przed kluczowym przetargiem. Świadomość praw i obowiązków związanych z działaniem organów pozwoli właścicielowi firmy zachować spokój.
Podstawa
Przeszukanie to jeden ze sposobów uzyskiwania dowodów przez organy ścigania przewidziany przez ustawę z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks postępowania karnego (Dz.U. z 1997 r. nr 89, poz. 555 ze zm.; dalej k.p.k.). Aby mogło się odbyć, organy muszą mieć uzasadnione podstawy do przypuszczenia (np. zeznanie świadka), że w danym miejscu znajduje się poszukiwana osoba lub dowód w sprawie. „Miejsce” należy rozumieć szeroko – mogą to być pomieszczenia biurowe czy plac na złomowisku.
Do zakończenia dochodzenia lub śledztwa podstawą przeszukania jest co do zasady postanowienie prokuratora. Wskazuje ono cel czynności i osoby albo rzeczy, które mają być znalezione lub zatrzymane. Powinno również określić osobę lub instytucję, u której przeszukanie następuje, oraz organ wykonujący czynność, a w uzasadnieniu – podstawę uzasadnionych podstaw przeszukania.
Czynność prowadzi osobiście prokurator albo na jego polecenie – policja. Inne służby, jak np. Centralne Biuro Antykorupcyjne, zastępują policję w sprawach podlegających ich kompetencji.
Przebieg
Czynność powinna być przeprowadzona w obecności osoby, u której ma się odbyć przeszukanie (np. właściciel, prezes najemcy), a jeśli jest to niemożliwe – w obecności domownika lub sąsiada. Warto mieć na uwadze, że przepisy nie mówią o tym, by zamiast nich mógł w czynności uczestniczyć pracownik dysponenta miejsca. Jeśli to nie uniemożliwi ani nie utrudni przeszukania, obecny na miejscu gospodarz może wskazać jedną osobę (np. prawnika), która weźmie udział w czynności.
Przeszukanie jest protokołowane. Przed rozpoczęciem czynności funkcjonariusze okazują stosowne postanowienie gospodarzowi miejsca (art. 220 par. 2 k.p.k.). W wyjątkowych sytuacjach, jeśli wymaga tego nagła sytuacja, a postanowienie prokuratora albo sądu nie może być wydane, organ ścigania może dokonać przeszukania po okazaniu nakazu kierownika swojej jednostki lub legitymacji służbowej. Gdy przeszukanie odbywa się bez postanowienia, na zgłoszone do protokołu żądanie dysponenta przeszukiwanego miejsca czynność w ciągu siedmiu dni powinna być zatwierdzona przez sąd lub prokuratora.
Warto wiedzieć, że jeśli nie zostanie zgłoszone żądanie zatwierdzenia czynności oraz żądane dowody zostaną wydane dobrowolnie, to organy, w razie stwierdzenia ich nieprzydatności dla postępowania, zwracają je jedynie na wniosek właściciela.
Po przedstawieniu podstawy przeszukania organ wzywa gospodarza obiektu do wydania poszukiwanych przedmiotów, osób lub danych. Jeśli nie zostaną wydane – funkcjonariusze rozpoczynają czynność. W czasie przeszukania funkcjonariusze mogą otwierać zamknięte przestrzenie i uzyskiwać dostęp do systemów informatycznych nawet bez zgody gospodarza.
Przeszukanie zgodnie z art. 227 k.p.k. musi być dokonane zgodnie z celem czynności, umiarem i poszanowaniem godności jego uczestników oraz bez wyrządzania niepotrzebnych szkód i dolegliwości (np. bez wstrzymania pracy części zakładu nieobjętej przeszukaniem). W razie gdyby uczestnicy przeszukania uniemożliwiali czynności, funkcjonariusze są upoważnieni do zastosowania np. chwytów obezwładniających. Poszukiwane przedmioty są przez funkcjonariuszy zatrzymywane i przekazywane do odpowiedniego depozytu.
Prawa właściciela firmy
Dysponentowi przeszukiwanego miejsca przysługuje prawo powołania pełnomocnika w osobie adwokata lub radcy prawnego.
Zatrzymane rzeczy po uznaniu ich zbędności dla postępowania karnego podlegają niezwłocznemu zwrotowi właścicielowi. Organy prowadzące postępowanie powinny dokonać zwrotu z urzędu; niekiedy – jak wspomniano – może być pomocny wniosek właściciela.
Zarówno postanowienie o przeprowadzeniu przeszukania, jak i czynności z nim związane mogą być zaskarżone do sądu rejonowego, który ocenia zasadność oraz zgodność przeszukania z procedurami (art. 236. k.p.k.). Możliwość złożenia zażalenia służy ochronie interesów gospodarza przeszukiwanego miejsca. Choć powinien on w pełni współpracować z organami przeszukującymi, to nie może zapominać o swoim interesie. Przeszukanie może być przecież skutkiem złośliwego donosu konkurencji, która chciała zdezorganizować funkcjonowanie biura przed kluczowym przetargiem. Jeśli organy ścigania nie podeszły krytycznie do zawiadomienia i wkroczyły do biura bezpodstawnie lub dokonały przeszukania w sposób naruszający prawo – to skuteczne zażalenie stanowi punkt wyjścia do uzyskania ewentualnego odszkodowania od Skarbu Państwa.
Tajemnice pod ochroną
Policja zgodnie z instrukcją komendanta głównego dokonuje przeszukania systemów elektronicznych przy pomocy specjalistów. W przypadku gdy w czasie przeszukania gospodarz wskaże, że dokument zawiera tajemnicę państwową lub zawodową (tajemnica dziennikarska, lekarska, adwokacka itp.) albo ma charakter osobisty i nie jest związany z przeszukiwanym podmiotem (np. prywatne dokumenty pracownika) – organ przeszukujący bez odczytania dokumentu powinien go przekazać prokuratorowi lub sądowi w zapieczętowanym opakowaniu.
Mateusz Jan Stańczyk prawnik w Kancelarii Prawnej Chałas i Wspólnicy