To, z czym się kojarzy Polakom suwerenność ojczyzny, przypomina dziecięce wyobrażenia o świecie. Zaś nasze media oraz elity jedynie pogłębiają ten stan rzeczy
Po co Polakom niepodległe państwo? Ano po to, żeby ginąć za nie masowo w możliwie najbardziej makabryczny sposób. Skojarzenie to przychodzi w sposób nieunikniony wraz z kolejnym świętowaniem najistotniejszych w historii Rzeczypospolitej rocznic. Stereotyp ów umacnia się dodatkowo, gdy zaczyna dziać się coś ważnego. Kiedy Rosja przystąpiła do anektowania Krymu, budząc Polaków ze snu o na zawsze bezpiecznej Europie, natychmiast jedna z telewizji informacyjnych zorganizowała sondaż, pytając ludzi, czy gotowi są oddać życie za ojczyznę. Aż żal brał, że nie dodano w ankiecie opcji pośredniej, np.: „Jeśli chodzi o zgon za ojczyznę – to niekoniecznie, bo mam dzieci na utrzymaniu. Natomiast urwanie nogi z powodu wybuchu pocisku artyleryjskiego biorę w ciemno”.
Na szczęście obchody upłynięcia 4 czerwca ćwierćwiecza od częściowo wolnych wyborów, które kończyły żywot PRL, nie mają szansy kojarzyć się z żadną efektowną masakrą. A to daje rzadką okazję, by próbować przybliżyć obywatelom, do czego właściwie jest potrzebne własne państwo. Odrzucając mity i romantyczne wyobrażenia na rzecz rzetelnego rachunku korzyści oraz strat.
Pokonany zawsze przepłaci
Stereotyp Polaków jako romantycznych bohaterów, gotowych walczyć za wolność „naszą i waszą” niezwykle mocno utrwalił się w powszechnej świadomości. Jest on tak trwały, że na jego bazie buduje się obecnie mocno naciągane teorie naukowe. Ostatnio popularność zaczyna zdobywać teza, iż dzięki rozbiorom ziemie polskie i ich mieszkańcy mogli w końcu dokonać skoku cywilizacyjnego, doganiając nowoczesny świat. Klarował to socjolog dr hab. Jan Sowa w wywiadzie opublikowanym na łamach DGP (20–26 grudnia 2013 r.). Jak twierdził: „pod wieloma względami rozbiory oznaczały krok do przodu”, a w przypadku Polski „modernizacja przychodziła z zewnątrz”. Tu można pozwolić sobie na złośliwą nadinterpretację, iż mając taką szansę, Polacy z wrodzoną głupotą ciągle buntowali się, ginąc w obronie tego, co wsteczne. Oczywiście zawrzało, zwłaszcza na portalach prawicowych. Nieukrywającego swych lewicowych sympatii socjologa odsądzono od czci (wiarę pominięto), oskarżono o wszystko, co najgorsze, a na koniec uznano za agenta Moskwy. Niestety obrońcy polskiej niepodległości, podobnie jak negujący jej zalety dr hab. Sowa, w całej dyskusji posługiwali się mitami. Mit romantyczny po raz tysięczny walczył z propagowanym przez socjologa mitem politycznego pragmatyzmu oraz stereotypem Polaka, postrzeganego jako zacofany nieudacznik. Nie tylko naukowiec, lecz także jego przeciwnicy wykazywali się zastanawiającą nieznajomością podstawowych faktów z dziejów ojczyzny. A przecież to na ich bazie powinno się wyciągać jakieś wnioski.
Czym dla wszystkich mieszkańców danego kraju pachnie utrata niepodległości, mieli Polacy szansę przekonać się podczas szwedzkiego potopu. Gdy zmęczonej wojną na Ukrainie oraz odpieraniem rosyjskiej inwazji Rzeczypospolitej zagroził najazd ze strony Szwecji, zachowano się racjonalnie. Zamiast wojny na trzech frontach szlachta wybrała częściowe zrzeczenie się politycznej suwerenności oraz wymianę monarchów. Nieudolnego Jana Kazimierza miał zastąpić także Waza – Karol X Gustaw. Ta polityczna kalkulacja zawierała istotny błąd. Polskie elity nie wzięły pod uwagę, że Szwecja stała się mocarstwem jedynie dzięki najazdom na ościenne państwa i ich sukcesywnemu obrabowywaniu. Chcąc nadal stać na czele mocarstwa, Karol X Gustaw musiał doszczętnie ograbić okazujących mu początkowo tyle sympatii Polaków i Litwinów. Uczynił to z wielkim entuzjazmem.
„W zamkach i pałacach zdzierano obicia ścian, wyrywano marmurowe okładziny, z ram i listew zeskrobywało złocenia, zrywano posadzki, wyjmowano ze ścian okna wraz z szybami, z parków – kolumnowe pergole. Wszystko to starano się statkami przewozić do swego kraju” – opisuje Zdzisław Żygulski w monografii „Czarna legenda szwedzkich trofeów”. Każde miasto, by uniknąć zniszczenia, musiało wypłacić określoną kontrybucję. Dla Warszawy tę kwotę wyznaczono na 240 tys. zł, za co można było kupić wówczas ok. 60 tys. korców zboża. Tyle wystarczało szwedzkiej armii na cały rok. Kiedy mieszkańcy stolicy oddali oszczędności, Skandynawowie poczęli ogołacać miasto z cennych przedmiotów. Zrywano nawet miedziane pokrycia dachów. Za Bałtyk trafił cały skarbiec koronny, zaś Karol X Gustaw wyznaczył trzy tysiące talarów nagrody dla tego, kto wymyśli sposób na przewiezienie kolumny Zygmunta do Szwecji. Podobnie ogołocono Kraków, gdzie szwedzki gubernator miasta gen. Paweł Würtz osobiście demontował srebrną trumnę św. Stanisława. Nic przeto dziwnego, że przeor Augustyn Kordecki wraz z paulinami i skromnym odziałem wojska woleli bić się do upadłego, niż wpuścić Szwedów do skarbca jasnogórskiego klasztoru.
Podobnie jak Kordecki wkrótce patriotyzmem zapałali nie tylko magnaci i szlachta, lecz także mieszczanie, a nawet chłopi. Ich postawa znów była całkowicie racjonalna. Miano do wyboru pogodzenie się ze sprowadzeniem do roli ograbionego niewolnika lub zaryzykowanie życia, żeby odzyskać choć namiastkę dawnego jego standardu. Wybrano opcję dającą większą nadzieję na przyszłość, czyli walkę. Wówczas jeszcze udało się obronić niepodległość, choć zupełnie nie wyciągnięto z tego konstruktywnych wniosków. Reformy zaproponowane przez Jana Kazimierza przepadły, a Rzeczpospolita nadal staczała się po równi pochyłej. Słabości dostrzegano, lecz naiwnie sobie tłumaczono, że niezagrażającemu nikomu państwu sąsiedzi dadzą święty spokój. Czym bardzo ułatwiono sprawę Rosji, wspieranej przez Prusy oraz Austrię.
Miłość do ojczyzny o podłożu ekonomicznym
Jak na ironię Rzeczpospolita traciła niepodległość w momencie, gdy Polacy usiłowali ją wreszcie zreformować. Co było tak bardzo nie w smak carycy Katarzynie II, że krótki żywot Konstytucji 3 maja zakończyła wysłaniem na Warszawę rosyjskiej armii. Na marginesie warto pamiętać, iż poseł Jakow Bułhakow, przekazując 18 maja 1792 r. podkanclerzowi Chreptowiczowi notę o wkroczeniu wojsk carskich, oświadczył: „To nie wojna, ale przyjacielska pomoc, udzielona po sąsiedzku”. Do dziś jest to ulubiona formułka rosyjskiej dyplomacji. Wówczas uzasadniono nią zyskanie dla imperium Romanowów, kosztem ościennego kraju, ziem o obszarze łącznym niemal pół miliona kilometrów kwadratowych. Jednak podwładni Katarzyny Wielkiej zachowali zdecydowanie więcej umiaru od Szwedów. Cesarzowa swym faworytom, na czele z Płatonem Zubowem, podarowała marne 110 tys. polskich chłopów, których mogli używać, jak im się żywnie podobało, lub sprzedać. Bardziej zabolało Polaków to, co zrobili na Wawelu w 1795 r. wysłannicy króla Prus Fryderyka Wilhelma II, zagrabiając ze skarbca dziewiętnaście najważniejszych symboli polskiej niepodległości. W tym koronę Bolesława Chrobrego, insygnia królewskie, korony królestw: Szwecji i Węgier. Aby ostatecznie zamknąć historię Rzeczypospolitej, a zarazem okazać wyższość Prus, Fryderyk Wilhelm II nakazał bezcenne przedmioty przetopić. Z kruszcu wybito monety, klejnoty sprzedano.
Jednak nie dojmujące upokorzenia stały się sprawą najistotniejszą. Utrata niepodległości przyniosła mieszkańcom Rzeczypospolitej długotrwały kryzys ekonomiczny. Upadło 20 manufaktur produkujących: ubrania, broń, karety, porcelanę etc., założonych na Litwie przez Antoniego Tyzenhausa. Padły kopalnie rud żelaza oraz huty rodziny Małachowskich, podobnie jak manufaktury Czartoryskich. Nie przetrwała, założona przez Antoniego Protazego Potockiego, wielka Kompania Handlu Czarnomorskiego, eksportująca polskie zboże przez porty na Morzu Czarnym na cały świat. Rację bytu stracił kanał zbudowany przez Michała Kazimierza Ogińskiego, łączący zlewiska Bałtyku z Morzem Czarnym. Upadła większość banków. Rodzącemu się wówczas w Polsce kapitalizmowi skręcono kark. I tę stratę trudno było odrobić. Podobnie jak opóźnienia w tworzeniu się nowoczesnego społeczeństwa. Za czasów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego Polska wreszcie dorobiła się elity politycznej i ekonomicznej zdolnej nadążyć za zmianami, jakich kierunek w owym czasie wyznaczały Anglia wraz z Francją. Chcąc dokonać skoku cywilizacyjnego, Rzeczpospolita musiała znieść poddaństwo chłopów, wspierać rozwój przemysłu oraz bankowości, skłonić szlachtę, by podzieliła się wpływami politycznymi z mieszczaństwem. Reformy przed Konstytucją 3 maja, sam ów akt prawny oraz projekty następnych jasno wytyczały taki właśnie kierunek rozwoju. A jak mogła wyglądać Rzeczpospolita w XIX w., dobrze pokazywał niezwykły progres ekonomiczny Królestwa Polskiego. Formalnie niezależnego państewka, na stałe związanego z Rosją osobą cara Aleksandra I (jednocześnie polskiego króla). Istniejący w latach 1815–1830 polityczny twór potrafił błyskawicznie stać się najbardziej uprzemysłowioną częścią imperium Romanowów. Odżył przemysł w Zagłębiu Staropolskim i rozwinął się w Zagłębiu Dąbrowskim. Rozpoczęła się wielka kariera włókiennictwa w Łodzi. Pod egidą ministra skarbu księcia Franciszka Druckiego-Lubeckiego następowała nie tylko gwałtowna industrializacja, lecz także nadążający za nią rozwój systemu bankowego. W 1828 r. książę założył, mający zajmować się emisją banknotów i kredytowaniem innych instytucji finansowych, Bank Polski. Jeden z pierwszych banków centralnych w Europie. Podobnie jak jedną z pierwszych politechnik, przygotowujących kadry dla przemysłu, była otwarta dziesięć lat wcześniej w Kielcach Szkoła Akademiczno-Górnicza. Gdy wybuchło powstanie listopadowe, wedle sporządzonych przez Bank Polski wykazów kapitału, Skarb Państwa na 30 grudnia 1830 r. miał do dyspozycji: 34 646 775 złotych polskich w gotowiźnie oraz 134 200 złotych polskich w listach zastawnych. Dzięki sporej nadwyżce budżetowej liczące zaledwie 3 mln mieszkańców państewko potrafiło wysłać w pole ponad 100-tysięczną, dobrze uzbrojoną armię. W pierwszym półroczu walk obywatele dodatkowo wykupili papiery pożyczki narodowej na kwotę 60 mln zł, płacąc jednocześnie dotychczasowe podatki. Powstanie upadło nie z powodu braku środków do walki, lecz deficytu zdolnych przywódców.
Obywatele trzeciej kategorii
Koniec autonomii Królestwa Polskiego oznaczał kolejny wielki regres. Upadła większość fabryk i banków, a obywateli dotknęła bolesna pauperyzacja. Kluczowy w rozwoju państw europejskich wiek XIX, gdy budowały one swą ekonomiczną przewagę nad resztą świata, stał się dla Polaków straconym stuleciem. Największa ich liczba znalazła się w granicach Rosji. Anachronicznego kraju, przeżartego przez korupcję, w którym ponad 90 proc. mieszkańców miało status niewolników uprawiających ziemię. Różniących się od zwierząt gospodarczych tym, że chłopów Rosjanie nie hodowali w celach konsumpcyjnych. Utrata namiastki niepodległości przyniosła także regres w życiu intelektualnym. Po powstaniu emigrację wybrało ponad 50 tys. jego uczestników. Resztę starych elit eliminowali skutecznie okupanci, konfiskując majątki lub zsyłając zbyt niepokorne jednostki w głąb Syberii. Co zaowocowało dość niespodziewanym zjawiskiem. Opuszczone przez Polaków miejsca zaczęły zajmować bogate rodziny mieszczańskie wyznania mojżeszowego. Wówczas to wielkie fortuny budowali Leopold Kronenberg czy Jan Bloch.
Podobny proces następował w strukturze narodowościowej miast i miasteczek, a stała za nim konsekwentna działalność carskiej administracji. Starała się ona na wielką skalę wymusić emigrację ortodoksyjnych Żydów z terenów rdzennie rosyjskich na ziemie Kongresówki. Nowych przybyszy nazywano Litwakami. Nie znali oni języka polskiego i nie zamierzali się go uczyć, porozumiewając się między sobą w jidysz, a z urzędnikami lub podczas załatwiania interesów z Polakami – po rosyjsku. Żyli zupełnie wyizolowani w swoich społecznościach, nie poczuwając się do jakichkolwiek związków z polską kulturą czy historią. Państwo rosyjskie ich dyskryminowało, lecz oni pozostawali wobec niego lojalni. Polacy przybycie Litwaków postrzegali przede wszystkim jako kolejny element rosyjskiej kolonizacji i wynarodawiania ojczystych ziem. Pod koniec XIX w. Izraelici napływający z Rosji dosłownie przejęli w posiadanie wiele miasteczek. W Jędrzejowie stanowili 73 proc. mieszkańców, w Pińsku 63 proc., w Tomaszowie Lubelskim 54 proc. Generalnie odsetek ludności pochodzenia semickiego wśród mieszkańców miast w dawnych polskich województwach: poleskim, wołyńskim, lubelskim i nowogródzkim, przekroczył 40 proc. Nawet w Warszawie liczba ta wzrosła do 43 proc. To rodziło coraz mocniejsze nastroje antysemickie, podsycane przez carską administrację, sprawującą władzę wedle skutecznej rzymskiej metody divide et impera.
Tylko trochę lepiej sytuacja przedstawiała się w zaborze austriackim. Tam także państwo umiejętnie podsycało społeczne napięcia, by trzymać Polaków w szachu. „Chłopi, którzy byli do tej pory wykorzystywani i oszukiwani przez szlachtę, w cesarskich urzędnikach, zawsze chętnie wysłuchujących ich skarg, zaczęli upatrywać prawdziwych obrońców” – opisuje Zbigniew Fras w monografii „Galicja”. Stąd niezwykle łatwo udało się owym urzędnikom na początku 1846 r. namówić polskich chłopów, aby wyrżnęli polskich ziemian. Rzeź galicyjska na kilka następnych dekad skutecznie wybiła z głowy szlachcie mrzonki o niepodległym państwie. Wykopała też trudną do zasypania przepaść między warstwami społecznymi.
Na tym tle codzienność na ziemiach zaboru pruskiego wyróżniała się niezwykle pozytywnie. Acz jest to kwestią punktu odniesienia. Państwo pruskie zapewniało wszystkim swoim obywatelom równość wobec prawa, co bardzo ułatwiało walkę z dyskryminacją. Gdyby Michał Drzymała mieszkał w zaborze rosyjskim, to po jednym dniu spektakularnego protestu wysłano by go w podróż na Syberię. Co nie zmieniało faktu, iż Berlin konsekwentnie dbał o to, żeby zagarnięta część dawnej Rzeczypospolitej pozostała jedynie rolniczym zapleczem dla lepiej rozwiniętych ziem niemieckich. Hamowano więc próby industrializacji Wielkopolski (zresztą nieliczne) i wspierano osadnictwo germańskich kolonistów, mających tam rozwijać produkcję rolną.
W powyższym kontekście naprawdę trudno twierdzić, że zabory przyniosły społeczeństwu polskiemu „postęp i modernizację”, kiedy akurat spowodowały dokładnie coś odwrotnego, czyli mocne spowolnienie lub nawet zablokowanie takich przemian. Natomiast wyjątkowo trwałą spuścizną stała się nieufność, a nawet wrogość wobec państwa, kojarzonego z czymś obcym i opresyjnym. Co nie powinno dziwić, ponieważ narzucona przez okupanta administracja państwowa zawsze faworyzowała przedstawicieli narodów rządzących, czyli Rosjan lub Niemców.
Nieuniknioność buntu i klęski
Kiedy młodzi podchorążowie 29 listopada 1830 r. wzniecili bunt, nie mieli w swych szeregach nikogo, kto mógłby zostać wodzem powstania. Przywódcy szukali, idąc głównymi ulicami stolicy, Nowym Światem i Krakowskim Przedmieściem. Pod kościołem św. Krzyża spotkali opiekuna Szkoły Podchorążych gen. Stanisława Trębickiego. Bohatera wojen napoleońskich, odznaczonego Orderem Virtuti Militari i francuską Legią Honorową, wręczoną osobiście przez Bonapartego. Natychmiast zaproponowali generałowi stanięcie na czele powstania. Ale on odmówił. Wówczas związali przełożonego i powlekli ze sobą. Napotkanego po drodze ministra wojny gen. Maurycego Hauke zastrzelili. Potem celnie ostrzelali powóz wiozący gen. Józefa Nowickiego. Zabito go zupełnie niechcący. Zapytany, kogo wiezie, stangret odpowiedział niewyraźnie i podchorążowie usłyszeli nazwisko Lewicki. Tak nazywał się rosyjski gubernator Warszawy, więc natychmiast sięgnięto po broń. Potem podchorążowie trochę otrzeźwieli i znów zaproponowali Trębickiemu zostanie wodzem ich powstania. „Wy jesteście nikczemni, jesteście mordercami” – wykrzyczał im w twarz. Za co dostał kilka kul. Tamtego wieczoru polscy podchorążowie uśmiercili sześciu polskich generałów. Wcale nie za to, że zdradzili ojczyznę. Po prostu okazali zbyt mały entuzjazm w stosunku do ich buntu, czym mocno rozczarowali przedstawicieli młodszego pokolenia.
Wybuchy niezadowolenia wynikające z napięć społecznych czy konfliktu pokoleń są czymś naturalnym oraz cyklicznym w każdym społeczeństwie. Ale brak własnego państwa powodował, że dla Polaków takie wydarzenia przynosiły szybko katastrofalne skutki. Rozpoczęcie powstania listopadowego, jak i trzydzieści lat później styczniowego, wymusiła frustracja młodego pokolenia. Pozbawionego nadziei na szybki awans społeczny, możliwość kariery wojskowej lub w administracji państwowej, a przede wszystkim wywierania wpływu na otaczającą je rzeczywistość. Bycie obywatelami wrogiego wobec nich państwa skłaniało młodych ludzi niemal automatycznie do buntu. Skazanego z góry na klęskę.
Co ciekawe, dostrzegli to Rosjanie po powstaniu styczniowym. Wówczas to zaoferowano młodym Polakom możliwość kariery w administracji, armii lub przemyśle. Warunek niepodlegający negocjacjom stanowiła konieczność przeniesienia się w głąb Rosji. Co miało przynieść stopniową asymilację najzdolniejszych i najambitniejszych przedstawicieli z całej nacji. Ten plan rusyfikacji elit potoczył się niekoniecznie zgodnie z przyjętymi założeniami. Polacy bowiem zdobyli sobie bardzo mocną pozycję w stolicy Rosji. Doszło do tego, że przed I wojną światową kierowanie najważniejszą organizacją branżową rosyjskich biznesmenów – petersburskim Towarzystwem Fabrykantów – spoczęło w rękach trzydziestoletniego Andrzeja Wierzbickiego. W tym czasie, po stu latach okupacji we wszystkich zaborach zaczęto odrabiać wiekowe zaległości, ostatecznie przełamując marazm ekonomiczny i intelektualny. „Na przełomie dziewiętnastego i dwudziestego wieku w społeczeństwie polskim obudziło się jakieś żywiołowe dążenie do interesowania się życiem politycznym, gospodarczym i kulturalnym” – zapisał Andrzej Wierzbicki we wspomnieniach „Żywy Lewiatan”. W szybkim tempie powstawały nowe fabryki, spółki handlowe, organizacje filantropijne. Niedługo potem wybuchła wojna światowa i odżyły nadzieje na odzyskanie własnego państwa. Jego brak doskwierał wszystkim warstwom społecznym. Zaś podliczany rachunek strat wynikłych z tego powodu umacniał w dążeniu do niepodległości. Zwłaszcza że po stronie zysków dawało się zapisać jedynie pozycję o treści: „dobra nauczka na przyszłość”.
Niestety dziś niespecjalnie wyciąga się z niej istotne wnioski. Poprzestając na infantylnych wyobrażeniach na temat czegoś tak ważnego, jak własne, niepodległe państwo. A może z niepodległością jest tak samo, jak z demokracją lub zdrowiem. Prawdziwą wartość daje się wyliczyć dopiero po ich utracie?